Γενικά:
Η Μονή Ζάμπουρντας μετονομάσθηκε σε Μονή Οσίου Νικάνορος στις 20-1-1927 και σε μονή Αγίου Νικάνορος στις 12-3-1928. Υψόμετρο 498 μέτρα. Διατηρητέο μνημείο με το ΦΕΚ 183/Β/16-3-1967.
Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Γρεβενών του 1914 ήταν εγγεγραμμένοι 20 μοναχοί..
Η Ιερά Μονή διοικητικά και εκκλησιαστικά ανήκει στην Π.Ε Γρεβενών (Δήμος Δεσκάτης) και στην Ιερά Μητρόπολη Γρεβενών. Μέχρι το 1767 ανήκε στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών.
Ο Όσιος Νικάνωρ κατά κόσμο Νικόλαος γεννήθηκε στη Θεσ\νίκη από πλούσιους και ευσεβείς γονείς το 1491. Απεβίωσε στις 7 Αυγούστου 1549. Έμεινε ορφανός από πατέρα. Η μητέρα του φρόντισε να τον αποκαταστήσει οικογενειακά, αλλά ο ίδιος προτιμούσε το μοναχισμό. Μετά το θάνατο της μητέρας του, σε ηλικία 24 ετών εκάρη μοναχός κι έλαβε το όνομα ενός από τους 7 διακόνους της πρώτης εκκλησίας.
Η επιθυμία του ήταν να ζήσει σ’ έναν ήσυχο τόπο για να αφιερώσει τον εαυτό του στη νηστεία, στην προσευχή, να ενθαρρύνει τους καταπιεσμένους χριστιανούς, να τους αποτρέψει από τον εξισλαμισμό που εκείνη την περίοδο γνώριζε ιδιαίτερη άνθηση.
Σε ηλικία 27 χρονών μοιράζει όλη την περιουσία του στους αδύναμους, στους φτωχούς. Φεύγει από τη Θεσσαλονίκη με το μοναχό Διονύσιο και κατευθύνονται προς τη Δυτική Μακεδονία. Στη Βέροια οι δυο μοναχοί χωρίζουν. Ο Διονύσιος ιδρύει το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας στην καρδιά του Ολύμπου, το οποίο πυρπόλησαν οι Γερμανοί κατά τη διάρκεια της κατοχής.
Ο Νικάνωρ για λίγα χρόνια εγκαθίσταται στη Σαρακίνα, στη συνέχεια φτάνει κοντά στο χωριό Τουρνίκι (Παναγιά) στο Καλλίστρατο όρος. Το 1527 στην απρόσιτη πλαγιά του ανακαινίζει την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, κάτω ακριβώς ρέει ο ποταμός Αλιάκμονας. Εδώ σ’ αυτή τη σκήτη το ασκηταριό έμεινε για πολλά χρόνια ο όσιος Νικάνωρ και δημιουργεί την περιουσία της μονής απαρτιζόμενη από χωράφια, αμπέλια, περιβόλια, όλες δωρεές χριστιανών. Στην παραπάνω σκήτη εγκαταστάθηκαν ασκητές, μαθητές του συνασκητή του Διονύσιου εγκατεστημένου στη Μονή του Τιμίου Προδρόμου στη Βέροια. Όταν οι ασκητές πια δεν ήταν δυνατό να φιλοξενηθούν στη σκήτη αποφασίσθηκε η ανοικοδόμηση καινούργιας μονής.
Το 1534 με τη βοήθεια φίλων του και συνδρομή πολλών οικισμών χτίζει τη Μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην κορυφή του όρους Καλλίστρατου πάνω σε πεπαλαιωμένο και χαλασμένο θεμέλιο. Σ’ αυτό το δύσβατο σημείο ο Νικάνορας βρήκε την εικόνα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος όπου έλαβε και την ονομασία. Σήμερα είναι γνωστή ως Μονή της Ζάμπουρντας από το ομώνυμο χωριό, το οποίο ήταν κτισμένο σε απόσταση 2 χιλιομέτρων από τη Μονή κοντά στις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις της Σκούμτσιας. Το χωριό καταστράφηκε από τους Τούρκους.
Στην αρχή του μοναστηριού υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου με τους ξενώνες. Εδώ παραμένουν οι γυναίκες προσκυνήτριες αφού σύμφωνα με τη διαθήκη του Αγίου δεν επιτρέπεται οι γυναίκες να εισέρχονται στο μοναστήρι. «Γυναίκα ποτέ μη εισέλθη εις το μοναστήριον, μήτε καλογραία, μήτε κοσμική, μηδέ κάν βασίλισσα ή βασιλέως μήτηρ, ή θυγάτηρ, μηδέ νέον παιδί δεχθείτε από τους δεκαοκτώ χρόνους και κάτω, μήτε ανάξιον τινάν χειροτονείτε διάκονον ή πρεσβύτερον, μήτε φθονερόν, μήτε μέθυσον…» Πλακόστρωτος δρόμος οδηγεί στο μοναστήρι. Στη μέση της διαδρομής υπάρχει ένας τεράστιος ογκόλιθος. Μέχρι εκεί μπορούν ν’ ανέβουν οι προσκυνήτριες γυναίκες. Το μοναστηριακό συγκρότημα περιβάλλεται από υψηλό τοίχο περιβρέχεται από τα ορμητικά νερά του ποταμού και καθίσταται απόρθητο.
Στο εσωτερικό της Μονής υπάρχει το καθολικό ο Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Στο ναό φυλάσσεται η εικόνα του Σωτήρος Χριστού με αργυρά επένδυση όπως και τα ιερά λείψανα του Αγίου.
Αριστερά και δεξιά του ιερού ναού υπάρχουν τα παρεκκλήσια του Αγίου Αθανασίου, Τιμίου Προδρόμου ως και ο απέριττος τάφος του Οσίου Νικάνορα[1].
Στον ίδιο χώρο ιδρύθηκε μετά το σεισμό του 1995 ιερός ναός του αγίου Νικάνορα.
Το κωδωνοστάσιο 20 μέτρων ανηγέρθη το έτος 1873. Γύρω από το ναό υπάρχουν τα κελιά, το μαγειρείο, οι αποθήκες, οι φούρνοι και άλλες βοηθητικές εγκαταστάσεις. Τα κρασοβάρελα τα οποία διατηρούνται ως σήμερα είναι χωρητικότητας 20.000 κιλών.
“Έχουσα 40 μοναχούς και κειμένη επί υψηλού και οχυρού λόφου υπερκειμένου του ποταμού, ήτις μετά των παραρτημάτων και υπογείων αυτής χωρεί, εις τα 150 κελιά, 1000 άνδρες και 200 κτήνη έχει μία μόνη είσοδο κατά τη δυτική πλευρά του περιβόλου” (Σχινάς 1866).
Πνευματική δράση: Η πνευματική δράση του μοναστηριού ήταν αξιόλογη. Συντηρούσε σχολεία στα χωριά Χολένιστα (Δίπορο), στην Αιανή, στα Σέρβια, στη Σαρακίνα Ενίσχυε χρηματικά τα σχολεία των Γρεβενών με 30 λίρες ετησίως. Το έτος 1959 ανακαλύφθηκε χειρόγραφος κώδικας με ολόκληρο το λεξικό του πατριάρχη Φωτίου, ο οποίος έζησε το 820-891. Το πιο σημαντικό είναι ότι σ’ αυτό το λεξικό υπάρχουν αποσπάσματα με χαμένα έργα αρχαίων κλασικών συγγραφέων. Το συγκεκριμένο λεξικό ήταν της Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σπηλαίου, της οποίας Μονής τα κειμήλια μεταφέρθηκαν στη Μονή Αγίου Νικάνορος μετά τη διάλυση.
Το 1866 ο Αρχιμανδρίτης της Ζάβορδας Θεόφιλος άφησε στη διαθήκη του 100 γρόσια για το σχολείο και την εκκλησία της Σαρακίνας (Σεργίου Σιγάλα.Ιερά Μονή Οσίου Νικανωρος και το κειμηλιοφυλάκιον αυτής σ.69-70 Τόζιου Βασιλική. Τα μοναστήρια της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών ΑΠΘ 2015 σ.65).
Το 1874 η μονή δαπάνησε 1000 γρόσια για ανέγερση σχολείου στη Σαρακήνα γεγονός που επαινέθηκε από τον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄. Για την κάλυψη των δαπανών του σχολείου δαπανούσε για κάθε χρόνο 4000 γρόσια τουλάχιστον ως το 1880 (Σεργίου Σιγάλα.Ιερά Μονή Οσίου Νικανωρος και το κειμηλιοφυλάκιον αυτής σ.19-20 .Τόζιου Βασιλική. Τα μοναστήρια της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών ΑΠΘ 2015 σ.65).
Ο Μητροπολίτης Γρεβενών Νικόλαος στις 27/3/1925 υποβάλλει στο Νομάρχη υπόμνημα περί ιδρύσεως ιερατικής σχολής μετά γεωπονικής και κτηνοτροφικής χροιάς, εν τη Ιερά Μονή Ζάβορδας και παρακαλεί το Νομάρχη όπως συνηγορήσει παρά τους αρμοδίους, ίνα υποστηρίξουν και εγκρίνουν την ίδρυση της σχολής, τόσον πατριωτικόν, εξανθρωπιστικόν, εξημερωτικόν και γνησίως χριστανικό σκοπό εχούσης (60/581).
Στις 11 Ιουνίου 1925 ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Κουντουριώτης υπογράφει διάταγμα περί ίδρυσης ιερατικής σχολής στη Μονή της Ζάβορδας της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών. Τη διοίκηση θα ασκούσε πενταμελής επιτροπή αποτελουμένη εκ του οικείου μητροπολίτου ως προέδρου, των Μητροπολιτών Κοζάνης, Σισανίου, Ελασσόνος, και του διευθυντή ως μελών (Ηχώ\26-6-1925).
Σχετικά με την πρόταση του Πατριάρχου για ίδρυση ιερατικής σχολής στη Ζάβορδα ο Μητροπολίτης Κοζάνης Κωνστάντιος με επιστολή του τοποθετείται στην πρόταση. Απαριθμεί τα μειονεκτήματα. “Κλίμα νοσηρόν, χώρος στενότατος για δασκάλους και μαθητές, στερείται επαρκούς ποσότητας ποσίμου ύδατος”. Προτείνει να ιδρυθεί σχολή στα δύο μετόχια απέχοντα από τη μονή πέντε λεπτά και τέταρτον της ώρας αντίστοιχα με κλίμα υγιεινόν. Οι μαθητές να είναι υπότροφοι, διότι ιδιοσυντήρητοι είναι αδύνατο να προσέλθουν. Προτείνει η φοίτηση να είναι τριετής και οι απόφοιτοι ιερείς να εργάζονται και ως δάσκαλοι. Η οικονομική στήριξη της σχολής, σύμφωνα με το Μητροπολίτη θα στηριχθεί από την παρακάτω περιουσία της Μονής. Μετόχιο και τρία ζευγάρια στη Σαρακίνα, ζευγάρι στο Πελωρί, μύλο μαϊντάνι και δύο ζευγάρια εις χωρίον Βάρεσι. Η επιστολή του μητροπολίτη γράφτηκε στις 19 Ιανουαρίου 1902 (Ιστορικό αρχείο Δημοτικής βιβλιοθήκης Κοζάνης Κ.Τ 91)
Πανηγύρι: Πανηγυρίζει κατ’ έτος στις 6 και 7 Αυγούστου, εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και μνήμης του Αγίου Νικάνορα.
Πλήθος πιστοί από τα γειτονικά χωριά, από Κοζάνη, Γρεβενά, Θεσσαλία, Καστοριά συρρέουν κατά τη διάρκεια του πανηγυριού, για να προσκυνήσουν τον θαυματουργό Άγιο, για να δουν από κοντά τη σκήτη χωρίς να μπορούν να την πλησιάσουν εκτός από μερικούς ριψοκίνδυνους νέους που αναρριχώνται με κίνδυνο της ζωής τους στην απόκρημνη κατακόρυφη πλαγιά. Μέχρι πρότινος η πρόσβαση είναι εύκολη με την κατασκευή ξύλινης σκάλας. Προσωπικά από την ξύλινη σκάλα ανέβηκα δύο φορές και εισήλθα στη σκήτη[2].
Εθνική προσφορά: Η εθνική του προσφορά υπήρξε τεράστια. Στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς οι χριστιανοί των Βεντζίων έχοντας ως ορόσημο το μοναστήρι δεν προσχώρησαν στον ισλαμισμό. Εξαίρεση οι οικισμοί Νησί, Κέντρο, Ποντινή και εν μέρει οι Αγαλαίοι. Οι κυνηγημένοι Έλληνες κατά την Τουρκοκρατία βρίσκανε καταφύγιο στη Μονή. Κατά το Μακεδονικό Αγώνα οι Έλληνες της ελεύθερης Ελλάδας που περνούσαν τα σύνορα για να αγωνισθούν για τη Μακεδονία διανυκτέρευαν στο μοναστήρι και το χρησιμοποιούσαν ως κρύπτη όπλων.
Το Σεπτέβριο του 1821 ο Νικόλαος Κασομούλης με 25 ενόπλους κατευθύνεται στη Ζάμπουρντα (…την ιδίαν ημέραν λαβών μαζί μου 25 ενόπλους πέρασα το μοναστήρι Ζάμπουρντας (τμήμα Βεντζίων) κείμενον εις την άκραν του ποταμού Βίστριτζας (Αλιάκμονα) εις λόφον υψηλόν και απότομον εξηγήθην με τον ηγούμενον και με οδηγόν του έφτασα εις το χωρίον Μεταξά ονομαζόμενον, εις την καθέδραν των Αρμαρτωλών Μπζιωταίων…) (Ενθυμήματα Κασομούλη Τόμος Α΄)
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1857 το Μοναστήρι αγοράζει το χωριό Λουζιανή (Ελάτη Σερβίων) αντί του ποσού των 250.000 γροσίων. Προηγουμένως στις 11 Οκτωβρίου 1855 οι κάτοικοι της Λουζιανής είχαν συνάψει δάνειο, 250.000 γροσίων, από τους αδελφούς Αδαμίδες εκ Δόλιανης Ζαγορίου υποθηκεύοντας το χωριό τους. Οι κάτοικοι αναγκάσθηκαν να πουλήσουν το χωρίο στην Ιερά Μονή γιατί το χωριό το διεκδικούσε δικαστικά ο Χασάν Βέης, το οποίο θεωρούσε τσιφλίκι του.
Οι αντάρτες κατά τον ένοπλο Μακεδονικό αγώνα, προερχόμενοι από την ελεύθερη Ελλάδα περνούσαν από το στενό του ασκηταριού χρησιμοποιώντας τη σπαρτίνα την οποία είχε επινοήσει ο μοναχός Κώστας Καραπατάκης από τη Σαρακίνα. Η σπαρτίνα ήταν ένα καραβόσκοινο το οποίο δενόταν από τους κορμούς δύο δέντρων στις όχθες του Αλιάκμονα.
Μακεδονομάχοι αναγνωρίστηκαν οι Γεννάδιος Μήτσου ή Γκανόπουλος από το Καλόχι ηγούμενος της Μονής και Κοσμάς Καραπατάκης.
«Κατά τη διάρκεια της Μάχης του Σαρανταπόρου τον Οκτώβριο του 1912 ο ελληνικός στρατός σημείωσε την πρώτη σημαντική νίκη στον Α ́ Βαλκανικό πόλεμο.
Η Δ΄ Μεραρχία αφού πέρασε από τη θεσσαλική πεδιάδα στην ελληνοτουρκική μεθόριο και ελευθέρωσε τα χωριά Ελάτη, Λαζαράδες, Τρανόβαλτο και Μικρόβαλτο, συνάντησε ως φυσικό εμπόδιο τον Αλιάκμονα ποταμό. Η γεφύρωση του ποταμού παρουσίαζε δυσκολίες καθώς οι πολλές βροχές της εποχής είχαν ανεβάσει τη στάθμη του νερού. Τελικά η ζεύξη έγινε στον πόρο Λογγά το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου. Στο σημείο εκείνο υπήρχε ένα μετόχι του μοναστηριού της Ζάβορδας. Εκεί έμεναν υπάλληλοι με ζώα οι οποίοι καλλιεργούσαν τα χωράφια του μοναστηριού. Οι Έλληνες στρατιώτες πήραν την ξυλεία από τους στάβλους του μετοχιού και τη χρησιμοποίησαν για την κατασκευή γέφυρας. Με τον τρόπο αυτό ο ελληνικός στρατός διέσχισε τον Αλιάκμονα και συνέχισε την απελευθερωτική του πορεία προς την Κοζάνη»[3]
Παρρησία: Για να κτισθεί και να συντηρηθεί το μοναστήρι οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής ως και απομακρυσμένοι οικισμοί έδιναν κάποια υλική βοήθεια. Οι αφιερωτές και προσκυνητές γραφόταν σ’ ένα χειρόγραφο βιβλίο τον κώδικα την Παρρησία (ο οποίος ταξινομήθηκε με τον αριθμό 201) της Ζάβορδας. Ο κώδικας φυλάσσεται σήμερα στη δημοτική βιβλιοθήκη Κοζάνης. Είναι το πολυτιμότερο χειρόγραφο κι αποτελεί σημείο αναφοράς των οικισμών της ευρύτερης περιοχής.
Το 1692 βρίσκεται στο μοναστήρι ο προσκυνητής Ιωάννης Ζωγράφος από τα Ιωάννινα. Βλέποντας τον κώδικα πεπαλαιωμένο, φθαρμένο, αποφασίζει να βάλει μία τάξη και να αντιγράψει σε νέο τους αφιερωτές της μονής κατά οικισμούς. Αντιγράφει από τον παλιό κώδικα στο νέο όλα τα χωριά με τα βαπτιστικά ονόματα των πιστών ιερωμένων και λαϊκών, ζωντανών τη στιγμή της εγγραφής τους και λίγων κεκοιμημένων σε καινούργιο βιβλίο. Αυτή την γραφή ως το 1692 την ονομάζουμε Α! Γραφή. Μετά το 1692 και ως το 1915 οι μοναχοί συνέχισαν να γράφουν τα χωριά με τους πιστούς. Αυτή τη γραφή την ονομάζουμε Β! Γραφή.
Αφιερωτές υπήρχαν από την επαρχία Γρεβενών και ιδιαίτερα από την περιοχή Βεντζίων. Οι οικισμοί που κάνανε αφιερώσεις κατά επαρχία στη μονή του Αγίου Νικάνορος. Γρεβενά 126, Σέρβια 49, Τρίκαλα 47, Ελασσόνος 42, Καστοριάς 29, Ιωαννίνων 20, Λαρίσης 17. Επίσης αφιερώσεις λιγοστές έχουμε κι από τις επαρχίες Βεροίας, Δέλβινου, Αργυρόκαστρου, Θεσ\νίκης, Κωνσταντινουπόλεως, Καρπενησίου, Βελά, Ζακύνθου.
Πληθυσμός: 1971=41. 1981=5. 1991=3. 2011=2. (108ος κατά σειρά από τους 112 απογραφέντες οικισμούς της Π.Ε Γρεβενών με την απογραφή του 2011).
Σημερινή λειτουργία: Σήμερα στο ανακαινισμένο μοναστήρι υπάρχουν ξενώνες, το Ηγουμενείο, Αρχονταρίκι, Μουσείο, μαγειρείο, φούρνος, ζυμωτήριο, μαγειρείο, τράπεζα, χώρος για τα βαρέλια. Στη μονή είναι εγκατεστημένη μοναστική κοινότητα. Στο παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου οι πιστοί έχουν τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν το μυστήριο της βαπτίσεως. Στο ζωτικό χώρο του μοναστηριού, ο περιβάλλον χώρος, έχει κατακλυσθεί από τα νερά του φράγματος του Ιλαρίωνα με σκοπό τη λειτουργία υδροηλεκτρικού σταθμού παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος.
Η σκήτη του μοναστηριού κινδύνευε άμεσα. Με την παρέμβαση φορέων η σκήτη διασώζεται, η στάθμη της τεχνητής λίμνης είναι πιο χαμηλά. Ακόμη προβλέπεται να κατασκευασθεί πεζογέφυρα που θα ενώνει την Ελάτη με το μοναστήρι.
Τα εγκαίνια του ιερού ναού του Αγίου Μηνά στους χώρους της ιεράς μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος – Οσίου Νικάνορος Ζάβορδας τέλεσε ο μητροπολίτης Γρεβενών κ. Δαβίδ. Ο συγκεκριμένος ναός βρίσκεται εκτός του αβάτου της Μονής. (orthodoxia.info 20 Σεπτεμβρίου 2015).
Το Σάββατο 22 Οκτωβρίου 2016 τελέστηκε στην Ιερά Μονή του Οσίου Νικάνορος Ζάβορδας η ενθρόνιση ως ηγουμένου του Πανοσ. Αρχιμ. π. Σεραφείμ, Γέροντος της νέας συνοδείας που επάνδρωσε την Ιερά Μονή, ζωντανεύοντας ένα ιστορικό κοινόβιο, μετά από 70 χρόνια τουλάχιστον ( image.gr). Προηγούμενα επί Μητροπολίτου Σεργίου από το 2004 τη Μονή τη λειτουργούσε ο μοναχός Τιμόθεος.
Ο θεσμός του αβάτου για αρκετά χρόνια δεν ίσχυε. Ο Μητροπολίτης Δαβίδ επανέφερε τον θεσμό το Μάιο του 2015, ως εκ τούτου η μονή είναι επισκέψιμη μόνο για του άνδρες, σύμφωνα με την επιθυμία του αγίου. (Τόζιου σ.56)
Κατ’ έτος αναβιώνει το έθιμο της μετάβασης των καβαλάρηδων στο μοναστήρι για την παραλαβή των λειψάνων του αγίου για προσκύνημα στο χωριό τους :Ελάτη Μάιο. Κρόκος, Αιανή, τον Ιανουάριο. Καρυδίτσα.
Εκκλησίες του Αγίου Νικάνορα υπάρχουν στην Κοζάνη, Σιάτιστα, Εράτυρα, Καστοριά, Σπηλιά Εορδαίας, Φίλυρος Θεσσαλονίκης. Επί της εθνικής οδού Κόνιτσας – Κοζάνης, στο 12,5 χλμ συναντάτε διακλάδωση με επαρχιακό δρόμο στα δεξιά, που οδηγεί σε άλλα 3 χλμ στο χωριό Νικάνορας. Ο Νικάνορας, παλιά Κορτίνιστα (υψ. 720 μ.), είναι κτισμένος μέσα σ’ ένα υπέροχο δάσος από βελανιδιές και οι λιγοστοί κάτοικοί του σήμερα ασχολούνται με γεωργικές, κτηνοτροφικές, δασικές και οικοδομικές εργασίες. Μονή του Οσίου Νικάνορα ανηγέρθη το 1816.
Τηλέφωνο ιεράς Μονής 2462025261. Ωράριο από 9.00-13.00 και 16.00-20.000.
Τηλεφωνοδότηση: Ο Νομαρχών Διευθυντής με έγγραφο στο Υπουργείο Συγκοινωνίας στις 28-4-27 σχετικά με την εγκατάσταση τηλεφωνικής συγκοινωνίας αναφέρει: «Η Ιερά Μονή του οσίου Νικάνορος είναι κτισμένη επί βραχώδους εδάφους της εντεύθεν του Αλιάκμονος όχθης. Η περιοχή αποτελείται από μεγάλη δασώδη έκταση. Απέχει από την Κοζάνη περί τις 12 ώρες και συνορεύεται από ημιονικές οδούς. Η διάβαση του ποταμού γίνεται δια λέμβου. Επί τουρκοκρατίας όταν διεξήγετο ο Μακεδονικός Αγών, τα ανταρτικά σώματα πολλάκις εξέλεξαν τη Μονή Ζάβορδας ως ασφαλές ορμητήριον. Διαβαίνοντας τον ποταμό ετύγχανον πατρικής περιθάλψεως και πάσης υποστηρίξεως προς ευόδωση του Εθνικού σκοπού. Αλλά όμως μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και κυρίως κατά τα τελευταία μεταπολεμικά έτη, όταν ανεπτύχθη η ληστεία, η Μονή είχε το ατύχημα να δέχεται επισκέψεις ληστοσυμμοριτών, ορμωμένων εκ της απέναντι περιφέρειας των Χασίων, προκειμένου να αποφύγουν τις καταδιώξεις αποσπασμάτων και να προμηθευτούν τα τρόφιμα και εξακολουθήσουν το έργο των. Η σοβαροτέρα ληστεία στην περιφέρεια της Μονής εγένετο κατά το 1923. Τότε ο λήσταρχος Καντάρας με τη συμμορία του διάβηκε τον ποταμό παρά τη Μονή, λήστευσε και εφόνευσε 7 Μουσουλμάνους της κοινότητας Τορίστης, οκτακόσια δε πρόβατα αυτών οδήγησε στην απέναντι περιφέρεια. Μερικοί των Μοναχών οδηγήθησαν κατηγορούμενοι ενώπιον του Στρατοδικείου Κοζάνης ως ηθικοί αυτουργοί του εγκλήματος. Για όλους τους παραπάνω λόγους ο Διευθυντής ζητά να εγκατασταθεί τηλέφωνο για να ειδοποιείται αμέσως η Χωροφυλακή. Ένας άλλος λόγος εγκατάστασης τηλεφώνου είναι η ίδρυση από 11 Ιουνίου 1925 Διατάγματος Ιεροδιδασκαλείο με γεωργοκτηνοτροφική χροιά, ίδρυμα δημοσίου δικαίου, το οποίο θα λειτουργήσει μετά τη διαρρύθμιση του κτηρίου της Μονής». Ο Νομάρχης Κοζάνης στις 6-11-27 με έγγραφο προς το Υπουργείο Συγκοινωνίας τμήμα διεύθυνσης του Ταχυδρομείου, τηλεγραφείου και τηλεφώνου αναφέρουν ότι από 28 Απριλίου 1927 εγκαταστάθηκε τηλεφωνική συγκοινωνία μετά της ιεράς Μονής του οσίου Νικάνορος (60/1417).
Οικονομικά: Ο οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ Διονύσιος κατ’ απόφαση της Αγίας και Ιεράς Συνόδου ορίζει το Μητροπολίτη Γρεβενών Κλήμη Έξαρχον Πατριαρχικό με σκοπό να μεταβεί στην Ιερά Μονή Ζάβορδας και εισπράξει το οφειλόμενο ποσό των 6000 γροσίων υπέρ της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας (3-6-1989)[4].
Οι κάτοικοι Γρεβενών με επιστολή στον Πατριάρχη ζητούν να ενισχυθούν οικονομικά τα τρία σχολεία των Γρεβενών τα οποία η δαπάνη ανέρχεται σε 250 λίρες. Από τις τρεις Μονές των Γρεβενών οι δύο μόλις τα έσοδα ανταποκρίνονται στα έξοδα η δε τρίτη είναι παραμελημένη. Η Ιερά Μονή όμως της Ζάπορδας είναι πλουσιοτάτη με ετήσια έσοδα τις 2000 λίρες. Η μόνη προσφορά της Μονής σε σχολεία είναι οι οκτώ λίρες που διαθέτει για το σχολείο της Σαρακήνας το οποίο χωρίο αριθμεί εβδομήντα οικογένειες. Ζητούν από τον Πατριάρχη να διατάξει τη γενναία συνδρομή της Ι.Μονής Ζάπορδας δια τη λειτουργία των σχολείων (26-6-1891)[5].
Ο Γεώργιος Κ.Σπίρτος με διαθήκη μεταξύ άλλων ζητά από τον κληρονόμο υιόν του Κων/νο να αποδώσει από εκατό γρόσια στα τρία ιερά μοναστήρια της επαρχίας ήτοι της Ζάβορδας, Κοσκού, Σπηλαίου, 200 γρόσια στο οθωμανικό τέμενος, στα εκπαιδευτικά καταστήματα Γρεβενών 2000 γρόσια (20-2-1882 σελ. 518).
Μητροπολίτης Γρεβενών Κύριλλος προς Παναγιώτατον. Συνέστησε στον ηγούμενο της Μονής Ζάβορδας να διαθέσουν το ευτελές ποσό των 50 λιρών οθωμανικών προς υποστήριξη σχολείων των κεντρικοτέρων χωρίων, ίνα δια της προσφοράς ταύτης και την θεαρεστοτέρα των ευεργεσιών διαπράξουν και τους ψιθυρίζοντας επί αδιαφορία αποστομώσουν, κατέστη αδύνατον, προφασιζόμενοι την συνήθη ανέχεια και την απ’ αυτών διατήρησιν της εν Σαρακήνι Σχολής, ήτις παντελώς απέτυχε του προορισμού της αριθμούσα 8-10 μαθητές στην οποία διδάσκει αστοιχείωτος όλως διδάσκαλος…(7-11-1986) σελ. 243[6].
Μη επιτευχθείσης προσφοράς εν Γρεβενοίς επαναλαμβάνεται η δημοπρασία στην Κοζάνη 300 οκάδων ερίου ενώπιον του συμβολαιογράφου Πράσσου (ΗΧΩ 1-7-28).
Εκτίθεται σε πλειοδοτική δημοπρασία η εκποίηση 910 αιγοπροβάτων διαφόρων ηλικιών και η εκμίσθωση υλοτομίας προς εξαγωγή ξυλανθράκων, καυσίμου ύλης στα Γρεβενά (ΗΧΩ 6-1-30).
Μη δοθείσης προσφοράς επαναλαμβάνεται η δημοπρασία τεσσάρων ημιόνων της Ι.Μονής Αγίου Νικάνωρος και δύο ίππων γεγηρακότων στα Γρεβενά στην εμποροπανήγυρη Αχιλλείου (Μ.Β 2-6-30).
Από το Αρχείον της Ιεράς Μονής Οσίου Νικάνορος (1928-1929) Μητροπολίτου Γρεβενών Σεργίου Σιγάλα. Γρεβενά 2010:
α)Εκμίσθηση βοσκησίμων εκτάσεων στο Παλητούρκου, Σουρβάλλα. Γεωργική παραγωγή (28/9/1928) με έγγραφο στον πρόεδρο Τορνικίου (σίτος κοιλά 613, σίκαλις 147, βρώμη 50, κριθή 205, ρόβη 30, αραβόσιτος 10) επτά χοίροι προκειμένου να φορολογηθούν[7]. β)Με δημοπρασίες εκποιούνται τράγοι 25, προβατίνες 40, 2 βόες, 7 αγελάδες (6/10/1828).γ) Σύμφωνα με φορολογικό κατάλογο τα αιγοπρόβατα της Μονής ήταν 975 και των 22 Πατέρων 478. δ)Μετόχιον Σαρακίνης (σ. 197). Κείται εις το άνω άκρον του χωρίου Σαρακίνης. Χρησιμεύει ως διάμεσος σταθμός του προσωπικού της Μονής, του μεταβαίνοντος είτε εις Γρεβενά είτε εις Σιάτιστα είτε εις τα εν τω μεταξύ χωρία δι’ υπηρεσίας της Μονής. Έχει σταύλο, αχυρώνα και μία άμπελο για τις ανάγκες της, στη θέση Πρόδρομο. Σε αυτό παραμένει μία γραία μοναχή για φύλαξη του οικήματος.ε) Αγρόκτημα Τορνικίου 400 στρεμμάτων γης τα οποία καλλιεργούνται από τέσσερις κολλίγους της Μονής.στ) Αγρόκτημα Γουρνακίου 300 στρεμμάτων γης εκ των οποίων τα 2 στρεμ. άμπελοι.η) Αγρόκτημα Διπόρου εκ 300 στρεμμάτων εκ των οποίων 4 στρεμ. άμπελοι.θ) Αγρόκτημα Σαρακίνης 200 στρεμμάτων εκ των οποίων 2 στρεμ. άμπελοι.ι) Αγρόκτημα Παλαιοχωρίου 120 στρεμμάτων γης εκ των οποίων 1 στρεμ. άμπελοι.ια) Αγρόκτημα Κνίδης 100 στρεμμάτων , καλλιεργείται υπό κολλίγου ο οποίος μένει στην οικία της Μονής.ιβ) Αγρόκτημα Πυλωρών 200 στρεμμάτων, καλλιεργείται υπό κολλίγου ο οποίος μένει στην οικία της Μονής.ιγ) Αγρόκτημα Βαρίσσης 500 στρεμμάτων, καλλιεργούνται 30 στρέμματα υπό κολλίγου ο οποίος μένει στην οικία της Μονής. Οι υπόλοιπες οικίες 4 κατερειπώθησαν. ιδ) Αγρόκτημα Χρωμίου 250 στρεμμάτων εκ των οποίων τα 2 στρέμματα άμπελος, καλλιεργείται υπό 3 κολλίγων οι οποίοοι μένουν σε οικίες της Μονής.ιε) Αγρόκτημα Ιτέας 150 στρεμμάτων εκ των οποίων 1 στρεμ. άμπελος, καλλιεργείται υπό κολλίγου ο οποίος μένει στην οικία της Μονής.ιστ) Συνολικά σύμφωνα με το κτηματολόγιο αγροί 5570 στρεμ. αμπελώνες 64, βοσκήσιμες εκτάσεις 29.000, οικίες σε οικισμούς 38.ιη) Σύμφωνα με το κτηνολόγιο Φορβάδες 24, ίπποι 9, ημίονοι 31, όνοι 7, αγελάδες 25, βόες 29, πρόβατα 550, αίγες 425.
Η ληστεία του 1923[8]: Ο ληστής Θωμάς Γκαντάρας από Άκρη (Μπισιριτσά) Ελασσώνος[9] λήσταρχος από το 1918 με την ομάδα του λήστεψαν στις 5 Μαρτίου 1923 επτακόσια (αρ.700) αιγοπρόβατα από Τοριστινούς, μουσουλμάνους, κτηνοτρόφους, φονεύσαντες οκτώ. Κατά την μεταβασή των εις Τόριστα εφόνευσαν ποιμένα της μονής Αθανάσιον Λιόλιον εκ Λουζιανής.
Για την αποτρόπαια πράξη κατηγορήθηκαν οι 1)Γεννάδιος Γκανόπουλος γεννηθείς στο Καλόχι, ετών 48, καθηγούμενος της ιεράς Μονής Ζάμπουρδας 2)Διονύσιος Ντινόπουλος[10] γεννηθείς στη Χολένιστα, προηγούμενος, ετών 40 3)Κοσμάς Καραπατάκης, γεννηθείς εν Νιζισκώ, ετών 42, μοναχός 4)Κύριλλος Μητράγκας, γεννηθείς στον Έξαρχο, ετών 50, μοναχός 5)Χρύσανθος Θεοδωρόπουλος, γεννηθείς στο Βούρμπομπο, ετών 30, μοναχός 6)Θεοφάνης Νταγκόπουλος, γεννηθείς στη Σαρακήνα, ετών 42, μοναχός 7)Ζήσης Παπαστάμου, γεννηθείς στο Παλαιόκαστρο, ετών 45, αγροφύλαξ 8)Αντώνιος Καραμήτσιος, γεννηθείς στο Τρανόβαλτο, αγροφύλαξ, ετών 50.
Τα αιγοπρόβατα τα πέρασε από Δευτέρα μεσημέρι ως την Τρίτη μεσημβρία από τον ποταμό Αλιάκμονα με το σύρμα βοηθούντων των μοναχών, αγροφυλάκων τους οποίους με βία και απειλές στρατολόγησε. Την ιδία μέρα, την Τρίτη, μετά από επέμβαση των ανδρών του σταθμού χωροφυλακής Λουζιανής και την ακολουθήσασα συμπλοκή φόνευσε τρεις άνδρες του σταθμού μεταξύ αυτών και του υπενοματάρχη.
Μετά από προανάκριση το Μάρτιο του 1923 οι οκτώ κατηγορούμενοι της μονής προφυλακίστηκαν. Η δίκη για τα παραπάνω συμβάντα άρχισε ενώπιον του στρατοδικείου Κοζάνης στις 8-8-1923 η οποία περατώθηκε εντός τριημέρου στις 10 Αυγούστου. Κατηγορήθηκαν ότι με τη βοήθειά των πέρασαν τα αιγοπρόβατα με το καρούλι τον Αλιάκμονα προς την Ελάτη. Την ιδίαν μέρα γινόταν και η δίκη της συμμορίας Γκαντάρα για το φόνο του Ενωμοτάρχη που διεξήχθη στη Λουζιανή. Συνολικά οι κατηγορούμενοι ήταν 8 από τη Μονή από τη Λουζιανή 27 άνδρες και γυναίκες για την εκεί συμπλοκή μετά φόνου.
Το στρατοδικείο καταδίκασε τον ηγούμενο και το βοηθό του σε εξαετή φυλάκιση και τους ετέρους τέσσερις μοναχούς και δύο αγροφύλακες της Μονής σε διετή φυλάκιση.
Από τη διεξαχθείσα δίκη λαμβάνουμε τις παρακάτω πληροφορίες: Από το 1914 οι μοναχοί φιλονικούσαν με τους Τοριστινούς για την κυριότητα του βοσκότοπου της περιοχής “Μανδρινιές”, “Σουρβάλα”. Στη Σαρακίνα η μονή έχει μετόχι, από εκεί οι μοναχοί περνούν και διανυκτερεύουν όταν πάνε Γρεβενά ή Σιάτιστα (σ. 41, 42, 43). Η μονή της Ζάβορδας έσωσε την Τόριστα από τους αντάρτες κατά το 1912, οι οποίοι θα την έκαιον (6.49). Κατά τη θεμελίωση του τεμένους στην Τόριστα στις αρχές του 19ου αιώνα η Ζάβορδα συνέδραμε με δωρεά 10 λιρών (σ.82).
[1] Σήμερα έχει περιβληθεί με μαρμάρινες πλάκες.
[2] Με πρωτοβουλία της ΔΕΗ κατασκευάσθηκε ξύλινη σκάλα και η σκήτη ήταν προσπελάσιμη. Σήμερα η ξύλινη σκάλα έχει κατακλυσθεί από τα νερά του φράγματος. Η πρόσβαση αποκαταστάθηκε πλήρως με τη δημιουργία του φράγματος. Το 2017 στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου τελέσθηκε στη σκήτη θεία λειτουργία.
[3] Τόζιου Βασιλική. Τα μοναστήρια της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών ΑΠΘ 2015 σ.69
[4] Σέργιος Σιγάλας. Ο Κώδικας Αλληλογραφίας του Μητροπολίτου Γρεβενών Κλήμεντος σελ. 185
[5] Σέργιος Σιγάλας. Ο Κώδικας Αλληλογραφίας του Μητροπολίτου Γρεβενών Κλήμεντος σελ.398
[6] Σεργίου Σιγάλα Μητροπολίτου Γρεβενών Ο Κώδικας Αλληλογραφίας του Μητροπολίτου Γρεβενών Κυρίλλου (1874-1888)…
[7] Φόρος γεωργικής παραγωγής υπέρ δημοσίου 3.659, 4 δρχ.
[8] Μητροπολίτου Γρεβενών Σεργίου Σιγάλα: Μια άγνωστη πτυχή της νεότερης ιστορίας της Ιεράς Μονής Ζάβορδας: Η ληστεία του 1923. Γρεβενά 2006.
[9] Δολοφονήθηκε στις 5 Αυγούστου 1923 στο Κοκκινόγογγον Ελασσώνος. Η δράση του λήσταρχου ξεκίνησε το 1918. Μεταξύ των εγκληματικών του πράξεων ο φόνος του Θ.Μόσιου στα Βαλανίδια Ελασσώνος, δύο παιδιά του προύχοντα Ευάγγελου Τσιόκανου από το Λιβαδερό τον Ιούλιο του 1923, γυναίκα στη Λουζιανή το 1922 διότι πρόδωσε τον αδελφό του ληστή Γεώργιο.
[10] Είναι εις εκ των μεγαλυτέρων μετόχων της εταιρείας του κεραμοποιείου όπως δήλωσε ο εργοστασιάρχης Νικόλαος Κανδύλης μάρτυς υπερασπίσεως.
