Η ίδρυση – Η στέγη – Η λειτουργία – Το προσωπικό – Η θέση του
[ Μία ιστορική αναδρομή επ’ αφορμή και της θλιβερής επετείου της πτώσης του TOLL όπου σιτίζονταν μαθητές την 11/2/1956].(φωτ. των κτιρίων : το ΠΙΚΠΑ αριστερά σε όψη, δεξιά το Ξενοδοχείο ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ και δεξιότερα ο φούρνος του Ηλία Ζηκόπουλου* επι της οδ. Κοζάνης [νυν Μεγ. Αλεξάνδρου].
Αμέσως μετά τον φούρνο βρίσκονταν το επιπλοποιείο Χ. Μπαδέμα και το Χάνι του Κ.Ντόκου[1]. Το κτίριο του ΠΙΚΠΑ ήταν αρχικά ιδιοκτησία Ν.Μητσιμπούνα. Το 1943 είχε χρήση κλινικής/ιατρείου από τον Καρναβά. Το Ξενοδοχείο αργότερα στέγασε μεταξύ των άλλων πολλαπλών χρήσεων, το Ταχυδρομείο της πόλης & την Φιλαρμονική ‘‘Ορφέας’’ . ©Αρχ. Αλέξ. ΤΖΙΟΛΑ).
Αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ενώ είχε ανάψει ο Εμφύλιος στην Ελλάδα, το καθεστώς στην Αθήνα εκτίμησε ότι πρέπει να απαντήσει με την «Βασιλική Πρόνοια» στα χρόνια προβλήματα φροντίδας και σίτισης των νέων στις περιοχές που πλήττονταν από τον Εμφύλιο και την παρακμή, εξ αιτίας των συνεπειών του πολέμου.
Έτσι το 1947 δημιουργήθηκε ο «Οργανισμός Πρόνοιας Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος» που ήταν μεν ένας μηχανισμός συγκέντρωσης των παιδιών σε εστίες περίθαλψης και φροντίδας, αλλά αποτέλεσε και ένα βασικό μέσο, όπου στηρίχθηκε η προπαγάνδα του εθνικού στρατού και των κυβερνητικών δυνάμεων. Αρχικά χρηματοδοτήθηκε με Έρανο (ΦΕΚ 141/12.7.1947) που στη συνέχεια απέκτησε μόνιμο χαρακτήρα, οπότε το 1955 μετονομάζεται σε «Βασιλική Πρόνοια». Το 1970 μετεξελίχθηκε σε «Εθνικό Οργανισμό Πρόνοιας» Ε.Ο.Π. (ΦΕΚ 125/2.6.1970)**.
(φωτ. Τιμώμενοι μαθητές με τις αρχές της πόλης [διακρίνεται ο τότε Δήμαρχος Η. Ηλία, ο μητροπολίτης Φίλιππος, δημοτικοί σύμβουλοι και κάτοικοι της πόλης] το 1951 μπροστά στο ΤΟΛΛ που βρίσκονταν απέναντι από το Δημ. Σχολείο, μετά από κάποια τελετή).
Μετά το 1950, η «Κοινωνική Πρόνοια» αποτέλεσε κύριο μοχλό ενσωμάτωσης των παιδιών πάντα όμως στο περιθώριο των κοινωνικών διαδικασιών και λειτουργιών. Όμως, οι υποδομές και οι πολιτικές εξυπηρέτησης όλων αυτών των επιδιώξεων ήταν απαρχαιωμένες και οπισθοδρομικές.
Στα Γρεβενά, το «Πατριωτικό Ίδρυμα Κοινωνικής Πρόνοιας και Αντιλήψεως – Π.Ι.Κ.Π.Α.» επιλέχτηκε να στεγαστεί στις εγκαταστάσεις των TOLL’s που βρίσκονταν απέναντι από το Α΄ Δημοτικό Σχολείο.
Ένα άλλο ίδρυμα ήταν «Η φανέλα του στρατιώτη» που στα Γρεβενά διατηρούσε Επιτροπή Διοίκησης αλλά είχε άλλη δράση (δεν ανιχνεύεται ιστορικά προς το παρόν – το διοικούσε η πριγκίπισσα Ειρήνη).
(φωτ. με το ΤΟΛΛ περί το 1953, που βρίσκονταν μπροστά από το Δημ. Σχολείο προς την πλευρά του ποταμού Γρεβενίτη. Παρατηρούμε ότι δεν έχει ανεγερθεί ακόμη ο Κιν/φος ΑΧΙΛΛΕΙΟΝ.
Απόσπασμα από φωτογραφία της πόλης. Ευθεία πίσω από το Δημ. Σχολείο υψώνεται το Ξενοδοχείο ΑΙΓΛΗ. Δεξιά-του, άκτιστη παραμένει σχεδόν όλη η έκταση των οικοδομικών τετραγώνων μέχρι τον σημερινό πεζόδρομο/οδ.Π.Μελά. Αρχείο Αλεξ. Τζιόλα ©).
Όταν το Σάββατο, 11 Φεβρουαρίου του 1956[2] οι λαμαρίνες και ο σκελετός της στέγης υποχώρησαν αφαιρώντας (3) παιδικές ζωές[3] (ενώ άφησε και αρκετά παιδιά με σοβαρά προβλήματα κινητικότητας), τότε αναζητήθηκε νέα στέγη. Το κτίριο που επιλέχθηκε ήταν αυτό της οικογένειας Μητσιμπούνα[4] απέναντι από τον φούρνο[5] Ηλ. Ζηκόπουλου* επί της οδού Μ. Αλεξάνδρου. Το κτίριο ήταν διώροφο, ισόγειο/υπόγειο από την κάτω πλευρά, όπου είχε την είσοδο του εστιατορίου (από την Θ. Ζιάκα), πλυντήριο, μαγειρείο, αποθήκες, ενώ από την πλευρά του δρόμου ήταν ανώγειο/όροφος όπου ανεβαίνοντας τις σκάλες, βρισκόσουν στα γραφεία της υπηρεσίας.
(Οι μαθητές Στέργιος Τέγιος, Γιώργος Μπακόλας και Βασίλης Λιούζας).
Στην απέναντι πλευρά επι της οδού Κοζάνης (μετέπειτα Μεγ. Αλεξάνδρου) δέσποζε το Ξενοδοχείο ‘‘ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ’’ (Le Nouveau Monde), ένα γκρι/καφέ κτίριο κατασκευασμένο από βιομηχανοποιημένα συμπαγή τούβλα εποχής ιδιοκτησίας Σπ. Ι. Παπαδόπουλου.
Δεξιότερα έκανε αισθητή την παρουσία του ο φούρνος του Ηλ. Ζηκόπουλου*, ευωδιάζοντας τα παιδιά και τους περαστικούς με το φρέσκο ψωμί του, όλες τις πρωινές ώρες.
Ιατρός του Ιδρύματος, ο γνωστός για όλα τα παιδιά, Γιωρ. Παπαναστασίου[6].
Ως Δ/ντής του Ιδρύματος υπηρέτησε ο Στέργιος Μπατακόϊας (1926-2001), από το Περιβόλι, ο οποίος είχε διοριστεί στο ίδρυμα από το 1952. Η Ηλέκτρα Λαμπροπούλου[7] είχε την ευθύνη της Προϊσταμένης και της νοσηλεύτριας για τα παιδιά της νηπιακής ηλικίας ενώ ως Μαία υπηρέτησε η Σμαρώ Στ. Παπαιωάννου. Ως Μαγείρισσα υπηρέτησε, τα περισσότερα χρόνια, η Κυριακή Μησιάκα (1929 – ) από το Μικρολίβαδο, η οποία πρωτοδιορίστηκε στο Ίδρυμα (ίσως και ως πρώτη) από το 1952 λόγω απώλειας του συζύγου της στον Εμφύλιο (ήταν ο Φώτης Μησιάκας, καταγωγή από την Ανθρακιά).
Το Ίδρυμα, την εποχή της δεκαετίας του 1960, σίτιζε 230 άπορα παιδιά Δημοτικού και Γυμνασίου, ενώ το αντίτιμο του συσσιτίου κόστιζε στους γονείς περί τις 13 δρχ/μήνα.
- [1]. Ο ΦΟΥΡΝΟΣ ΤΟΥ ΖΗΚΟΠΟΥΛΟΥ
Ο Ηλίας Ζηκόπουλος (1923-1987) κατάγονταν από την Γαλατινή Κοζάνης και νέος πήγε, μόνος του, μετανάστης στην Αμερική. Εκεί γνώρισε την οικογένεια Ζήκου από την περιοχή Ιωαννίνων όπου είχαν δικό τους φούρνο από το 1914. Όταν αποφάσισαν να μην μείνουν άλλο στην Αμερική, τον υιοθέτησαν επιστρέφοντας στην Ελλάδα. Ήλθαν στα Γρεβενά και κατασκεύασαν αρχικά έναν δικό τους φούρνο. Μετέπειτα του έκαναν κάποια ανακαίνιση. Το οικόπεδο εκτείνονταν από την οδ. Κοζάνης μέχρι την οδ. Αγ. Κοσμά. Έτσι τους δόθηκε η δυνατότητα να κάνουν κάτι παρόμοιο με αυτόν που είχαν στην Αμερική. Στο πίσω μέρος του οικοπέδου είχαν την ξυλαποθήκη με τα καύσιμα. Κάτω από την γάστρα που είχε πρόσωπο μέσα στο αρτοποιείο έμπαιναν τα κούτσουρα και από πάνω ήταν το ζυμωτήριο (με την κατάλληλη θερμοκρασία). Από την πίσω πλευρά με σχετική μηχανική κίνηση έφερνε την πρώτη ύλη στον επάνω όροφο και στη συνέχεια την φούρνιζαν στον φούρνο (κάτω) όπου προσφέρονταν και το ζεστό ψωμί. Περί το 1930 πήρε και την άδεια του πρώτου μηχανοκίνητου φούρνου από το Υπ. Βιομηχανίας.
———–
** [2]. ΣΗΜ. Ιστορικά Στοιχεία : Ο φόρος της Φρειδερίκης – Η Βασιλική Πρόνοια – Η διαχείριση των κονδυλίων – Ο χαρακτήρας των Ιδρυμάτων.
Χρηματοδότηση: Η Βασιλική Πρόνοια δεν ήταν κρατικός οργανισμός, αλλά είχε σημαντική υποστήριξη από το κράτος με νομικές πράξεις και διάθεση εκτάσεων, αλλά κυρίως με χρηματοδότηση μέσω έμμεσης φορολογίας.
Έρανος: το Β.Δ. όριζε τη διενέργειά του σε ολόκληρη την επικράτεια επί ένα εξάμηνο, ενώ ταυτόχρονα απαγόρευε τη διενέργεια εράνων με παρόμοιο ή ανάλογο περιεχόμενο και ανακαλούσε όσες σχετικές άδειες είχαν δοθεί ως τότε. Πέρασαν όμως 8 χρόνια μέχρι να λήξει τυπικά ο «Έρανος» το 1955.
Δασμοί εισαγόμενων προϊόντων: Με ειδικό νόμο του 1948, το 20% των δασμών που καταβάλλονταν για την εισαγωγή στη χώρα μιας σειράς προϊόντων αποδιδόταν στη Βασιλική Πρόνοια.
Το 1950 νέος νόμος πρόσθεσε σ’ αυτά τα έσοδα και το 20% από το «φόρο υπέρ τρίτων» που είχε επιβληθεί το 1948 σε βιομηχανικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις.
Ειδική απόφαση του υπουργικού συμβουλίου 21.12.1948 επέβαλε αναγκαστική εισφορά δύο τσιγάρων σε κάθε πακέτο.
Μεταξύ 1.1.1949 και 30.4.1956 εισπράχθηκαν συνολικά 391.200.000 δρχ., από τα οποία 186 εκατομμύρια πήγαν στο ταμείο της Βασιλικής Πρόνοιας και τα υπόλοιπα στο Β.Ε.Ι. (Βασιλικό Εθνικό Ίδρυμα).
Από την 1.6.1956, η Βασιλική Πρόνοια οικειοποιήθηκε το σύνολο των εσόδων.
Την ίδια μέρα, με άλλη απόφασή του, το Υπουργικό Συμβούλιο επέβαλε φόρο 10% στα δημόσια θεάματα (θέατρο, κινηματογράφος κ.λπ.) υπέρ της Βασιλικής Πρόνοιας. (Ίσχυε μέχρι το 2015).
Η εργατική τάξη της χώρας εκλήθη και αυτή να συνεισφέρει τον οβολό της. Με απόφαση της (διορισμένης) ΓΣΕΕ, κρατήθηκε ένα μεροκάματο από κάθε μισθωτό συνολικά 80.000 λίρες ως εισφορά στη Βασιλική Πρόνοια.
Σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, τα έσοδα της Βασιλικής Πρόνοιας ανέρχονταν σε περίπου 300 εκατομμύρια δραχμές το χρόνο.
Το σύνολο των εσόδων της Βασιλικής Πρόνοιας το διαχειριζόταν μια πενταμελής εκτελεστική επιτροπή, διορισμένη απευθείας από την ίδια τη Φρειδερίκη, η οποία ουσιαστικά ήταν ανεξέλεγκτη από το επίσημο κράτος.
Με αυτά τα κεφάλαια χρηματοδοτούσε μια σειρά κρατικών υπηρεσιών και άλλων οργανώσεων Πρόνοιας. (Σώμα Κοινωνικών Λειτουργών του ΥΠΕΠΘ, Σώμα Επιμελητών Ανηλίκων του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Κέντρο Βρεφών «Μητέρα», Νοσοκομείο παίδων «Αγία Σοφία», Σχολή Μαιών «Βασίλισσα Φρειδερίκη», Νοσοκομείο ατυχημάτων «Απόστολος Παύλος», κρατικά προγράμματα Στέγασης, Α΄ Βοήθειες σε περιπτώσεις θεομηνιών, Κέντρο Βρεφών Μητέρα, Σπίτια του Παιδιού και άλλα πολλά). Δηλ. ένα μεγάλο κομμάτι της κρατικής πολιτικής πρόνοιας ασκούνταν κατ ευθείαν χωρίς έλεγχο από το Παλάτι. Υπόγειος στόχος η φιλοβασιλική-φιλοδεξιά προπαγάνδα.
Προφανώς τόσο τα κίνητρα όσο και οι στόχοι της βασίλισσας Φρειδερίκης, που το 1948 είχε επιβάλει ειδικό σχετικό φόρο στην τιμή των εισιτηρίων για τα δημόσια θεάματα, ήταν άλλα. Δεν φανταζόταν, φυσικά, ότι ο φόρος που αρχικά αποσκοπούσε στην ενίσχυση των «βόρειων επαρχιών» της χώρας που είχαν πληγεί από τον Εμφύλιο, θα συνέχιζε να εισπράττεται κανονικά 67 χρόνια αργότερα, δηλαδή έως σήμερα!
Κι όμως, οι διοργανωτές συναυλιών που προσέρχονταν στις Δ.Ο.Υ. προκειμένου να θεωρήσουν τα εισιτήρια για την εκδήλωσή τους ενημερώνονταν για την ύπαρξη ειδικού τέλους 5% υπέρ Εθνικού Οργανισμού Πρόνοιας, που μάλιστα έπρεπε να αναγράφεται επί του εισιτηρίου και εισπράττεται όπως και ο ΦΠΑ. Εκείνη η περίφημη Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου αριθ. 1108 της 21/22 Δεκεμβρίου 1948, η οποία κυρώθηκε με νόμο του κράτους το 1951, εξακολούθησε να ισχύει και τελικά επιβάρυνε τους θεατές συναυλιών και μουσικών παραστάσεων[8].
Βασικός στόχων όλων ήταν η φιλοβασιλική-φιλοδεξιά προπαγάνδα, η συντήρηση ενός πανελλαδικού δικτύου καλά οργανωμένου με εξυπηρετήσεις και έλεγχο κοινωνικών λειτουργιών ακόμη και στα ακρότατα σημεία της ελληνικής περιφέρειας. Ειδική στόχευση υπήρξε για την «φιλοξενία» των παιδιών των αριστερών οικογενειών ή όσων εξ αυτών παρέμειναν στην Ελλάδα καθώς και για την αντικομμουνιστική διαπαιδαγώγηση τους
Ακόμη και ο ίδιος ο Μαρκεζίνης αναφέρει απογοητευμένος: «Δυστυχώς, η Βασίλισσα, επιθυμούσα να έχει παντού ανάμιξη, θα επεκτείνει τη δραστηριότητά της σε τομείς οι οποίοι ουσιαστικώς ανήκαν στο Κράτος». Σε μία άλλη περίπτωση η Ελένη Παπαγεωργίου επισημαίνει στην Διδακτορική της Διατριβή, «Η κοινωνική δράση των ανακτόρων υπήρξε ένας τρόπος άσκησης πολιτικής και μια προσπάθεια κατοχύρωσης της θέσης του παλατιού αλλά και της ίδιας της Φρειδερίκης προσωπικά στην πολιτική αρένα».
Για τα Ιδρύματα αυτά ευρέως έχει υποστηριχθεί ότι υπήρξαν κέντρα πλύσης εγκεφάλου και φιλοβασιλικής προπαγάνδας. Υπάρχουν μαρτυρίες που μιλάνε για το αυστηρό πλαίσιο ζωής, σε κάποιες από αυτές, με την άσκηση σωματικών τιμωριών, τη λογοκρισία της αλληλογραφίας, αλλά και τις περιορισμένες εκπαιδευτικές δυνατότητες. Άλλοι, πάλι, τρόφιμοι, είχαν αναπτύξει άριστες σχέσεις με το προσωπικό των παιδουπόλεων. Ορισμένα παιδιά που βρίσκονταν στα Ιδρύματα υποστηρίζουν ότι εκεί απέκτησαν ήθος και δε δέχονται τις κατηγορίες για προπαγάνδα ως αληθείς, ενώ άλλα θυμούνται ένα καταπιεστικό καθεστώς. Παρ’ όλα αυτά, η ελληνική κυβέρνηση δικαιολογούσε τη συγκέντρωση παιδιών στις παιδουπόλεις και σε φιλανθρωπικά ιδρύματα λέγοντας ότι με αυτόν τον τρόπο «είχαν πρόσβαση σε πλήρη εκπαίδευση και φροντίδα».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι «Παιδουπόλεις» και τα «Ιδρύματα ορφανών» : Μπορούμε να ανακαλέσουμε στην μνήμη μας την υπόθεση «Άγιος Στυλιανός» Θεσσαλονίκης. Από το 1950 και μετά έγιναν αποκαλύψεις για πώληση χιλιάδων παιδιών από κυκλώματα τεκνοθεσίας, τα οποία βρέθηκαν τεκνοθετημένα κυρίως στις ΗΠΑ. Η τότε πολιτική κρατούμενη Στάσα Κεφαλίδου περιγράφει στο τετράδιό της την αρπαγή παιδιών που γινόταν στο στρατόπεδο της Χίου από τις εξόριστες και τον εγκλεισμό τους σε ορφανοτροφεία της Φρειδερίκης. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της Έφης Αργυριάδη, της οποίας οι αδερφές χάθηκαν όταν τεκνοθετήθηκαν κρυφά και παράνομα από έναν Ελληνοαμερικανό. Η ίδια πιστεύει ότι η τεκνοθεσία ήταν εσκεμμένη καθώς πατέρας της ήταν ο Ηλίας Αργυριάδης, ο οποίος εκτελέστηκε μαζί με το Νίκο Μπελογιάννη.
[1] Το Χάνι του Ντόκου είχε περίπου 12 δωμάτια. Το ζεύγος Ντόκου ήταν Βλάχοι, από την Κρανιά και από την Αβδέλλα (η σύζυγός του).
[2] Παραπέμπω σε δύο συγκλονιστικές παρουσιάσεις και αφηγήσεις του γεγονότος από τους ανθρώπους που ήταν πιο κοντά στα γεγονότα αλλά και τα φέρουν ζωντανά στη μνήμη μας εξόχως παραστατικά : (1) μία είναι η ομιλία του Κ. Δόρτσιου σε σχετική εκδήλωση και (2) είναι ακόμη μία αφήγηση της Μαρίας Καραγιάννη.
[3] Ήταν οι μαθητές Γυμνασίου 15 χρονών : Στέργιος Τέγιος, Γιώργος Μπακόλας, Βασίλης Λιούζας.
[4] Η οικογένεια Νικ. Μητσιμπούνα κατάγονταν από τη Σαμαρίνα και είχε συγγενικούς δεσμούς με τον υποθηκοφύλακα Γρεβενών Πήβολο καθότι η γυναίκα του Ελευθερία ήταν μία από τις κόρες του Μητσιμπούνα. Όμως ο Μητσιμπούνας που ήταν γιατρός κατηγορήθηκε για την υπόθεση των δοσίλογων (υπόθεση Πριγκιπάτου Πίνδου) ενώ έπασχε από διαβήτη και υπέστη ακρωτηριασμό κάτω άκρων. Όταν τελείωσε η δίκη το 1952 και ο Μητσιμπούνας καταδικάστηκε τότε δημεύθηκε και η περιουσία του. Έτσι το εν λόγω ακίνητο κατασχέθηκε μαζί με ένα ακόμη που είχε επί της Θ. Ζιάκα. Έτσι περιήλθε σε ιδιώτες που το αγόρασαν και το ενοικίασαν στο Ίδρυμα.
[5] Σχετική αναλυτική αναφορά βλέπε στην τελευταία παραπομπή* ως ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.
[6] Ο πατέρας του είχε καταγωγή από τον Αιμιλιανό και η μητέρα του από το Μέγαρο το γένος Βασιλόπουλου. Η γυναίκα του Ιουλία το γένος Νταλού κατάγεται από τους Φιλιππαίους.
[7] Η Ηλέκτρα Λαμπροπούλου (γεν. 1932- ) ήταν η μία από τις τρεις κόρες του Δημήτρη και της Παναγιώτας (το γένος Νταβαρέλα) από τον Αιμιλιανό Γρεβενών. Είχε αποφοιτήσει από τη Σχολή Επισκεπτριών Αθηνών και διορίστηκε στο ΠΙΚΠΑ Γρεβενών. Αρχικά εργάζονταν στο ΤΟΛΛ ως προϊσταμένη. Προς το τέλος της επαγγελματικής διαδρομής της εργάστηκε στο Χειρουργείο του Καρναβά.
[8] Σύμφωνα με πληροφορίες, μάλιστα, ενώ ο νόμος είχε ατονήσει για κάποια χρόνια, το 2008 εστάλη οδηγία για την απαρέγκλιτη εφαρμογή του!
Το θέμα για τον περίφημο «φόρο της Φρειδερίκης» είχε τονίσει στις αρμόδιες αρχές από το 2011 ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Διοργανωτών Πολιτιστικών Εκδηλώσεων, χωρίς όμως αποτέλεσμα.
Από το 2017 (Μνημόνια, γαρ), ο φόρος υπέρ τρίτων πλέον δεν ισχύει, καθώς οι διευκρινίσεις που εξέδωσε η Γενική Γραμματεία Δημοσίων Εσόδων, αποσαφηνίζοντας πως οι επιβαρύνσεις έπαψαν να ισχύουν (από τις 19 Αυγούστου 2017) και ο «φόρος τη Φρειδερίκης» καταργείται πλέον στα εισιτήρια κινηματογράφων και δημοσίων θεαμάτων.
Οι προαναφερθείσες -ευνοϊκές για τα βαλάντια του φιλοθεάμονος κοινού- ρυθμίσεις ισχύουν από την υπογραφή της Σύμβασης Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης του άρθρου 3 του ν. 4336/2015 (19 Αυγούστου 2015 – 1ο Μνημόνιο) και επιβαρύνσεις δεν εφαρμόζονται σε εισιτήρια που εκδίδονται από την ως άνω ημερομηνία και μετά.
