Εφέτος συμπληρώνονται διακόσια χρόνια από την Ελληνική επανάσταση του 1821 και την δημιουργία του πρώτου ανεξάρτητου κράτους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Δημιουργούνται ορισμένα ερωτήματα γιατί τότε και όχι νωρίτερα και μείναμε υποδουλωμένοι σχεδόν τετρακόσια χρόνια και σε ορισμένα μέρη και πεντακόσια χρόνια.
Τι έγινε, τι υλοποιήθηκε νωρίτερα και δημιουργήθηκε το κατάλληλο κλίμα, ώστε να προχωρήσει και να στεφθεί με επιτυχία η Επανάσταση;
Θα πρέπει να γνωρίζουμε, ότι προηγήθηκε η αναγέννηση στην Ευρώπη η οποία έφερε και την δημιουργία του Έθνους κράτους. Έτσι ενώ στην αρχή μιλούσαμε για απελευθέρωση των Βαλκανικών χριστιανικών πληθυσμών, στη συνέχεια με την ανάπτυξη της εθνικής μας συνείδησης προβάλλοντας τα κοινά μας γνωρίσματα όπως φυλή, γλώσσα, θρήσκευμα, ιστορία και πολιτισμό και προχωρήσαμε προς την υλοποίηση του οράματος, δηλαδή στην δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους που θα λέγεται Ελλάδα. Οι παράγοντες είναι πάρα πολλοί, αλλά δύο παράγοντες για μένα έχουν παίξει τον σημαντικότερο ρόλο για την Επανάσταση και υλοποιήθηκαν στην Ρωσία. Η δημιουργία μετά το 1750 μιας πλούσιας τάξης Ελλήνων εμπόρων της ξηράς πρώτα και της θάλασσας αργότερα και η βοήθεια τους στην ανάπτυξη της παιδείας των Ελλήνων και του νεοελληνικού διαφωτισμού στην Ρωσία. Στους δύο παραπάνω λόγους το κράτος που μας βοήθησε πιο πολύ ήταν η ομόθρησκη αυτοκρατορία της Ρωσίας, για αυτό θέλω να γράψω για την συμβολή της Ρωσίας.
Πως φθάσαμε στην ομόθρησκη Ρωσία.
Το Βυζάντιο είχε διεισδύσει στον Σλαβικό κόσμο με την Ορθοδοξία και την παιδεία. Πότε και πώς; Όταν εφάρμοσε την Βυζαντινή παράδοση του προσηλυτισμού σε συνθήκες πολέμου, που χρησιμοποιούσε το Βυζάντιο για να ασκήσει επάνω τους πολιτικές πιέσεις. Ο εκχριστιανισμός των Ρώς ξεκίνησε το 988, όταν έγινε η βάπτιση του Βλαδίμηρου που παντρεύτηκε την Άννα αδελφή του Αυτοκράτορα Βασιλείου του Β’, μαζί με πάρα πολλούς Ρώσους στο ποτάμι. Το Βυζάντιο δημιούργησε και ένα αλφάβητο για να γράφουν τα εκκλησιαστικά τους βιβλία, που τους είχαν μεταφράσει. Από τον 11ου και 12ου αιώνα πολλοί βυζαντινοί αγιογράφοι πηγαινοέρχονται στην Ρωσία και αγιογραφούν τις εκκλησίες τους, έτσι επηρεάζουν πολλούς Ρώσους ζωγράφους και δημιουργείτε η Ρωσική σχολή αγιογράφων. Αυτό συνεχίστηκε έως την άλωση της πόλης, όπου η Ρωσική ζωγραφική και αγιογραφία είχε φθάσει σε όρια αυτονομίας και εθνικής ιδιομορφίας.
Μετά την πτώση της Κωνσταντινόπολης όπως την έλεγε η γιαγιά μου και όχι Κωνσταντινούπολης, – ασ’ σην Ισταμπόλ έρθαν τ’εμετέρ = από την Ισταμπόλ ήρθαν οι δικοί μας, έλεγε η γιαγιά μου και όχι ασ’ σην Ισταμπούλ γιατί ήταν Πόντια της Πόλης.
Για να γλυτώσουν την τυραννία οι Έλληνες έχουν καταφύγει στις ορεινές περιοχές της Πίνδου και του Πόντου. Γι’ αυτό και ένα ποντιακό τραγούδι λέει:
Έρθεν ο Τούρκον ο κακόν Ήρθε ο Τούρκος ο κακός
κ’ εκόνεψεν σην χώραν και κούρνιασε στην χώρα
τ’ ομάλε Τούρκς εγόμωσεν οι πεδιάδες Τούρκους γεμίσανε
και τα βουνά λεβέντας. και τα βουνά λεβέντες .
Π. Τριανταφυλλίδης
Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η κατάληψη του Βυζαντίου από τους Οθωμανούς σήμανε το τέλος της ελευθερίας και ανεξαρτησίας του Ελληνισμού, αλλά όχι και της ελληνικής συνείδησης.
Παρ’ ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων πήρε τα βουνά, ο Σουλτάνος ο πορθητής μετά την άλωση της Κωνσταντινόπολης έφερε εποίκους στην πόλη από τον Πόντο και μαζί με τους Πόντιους και τους άλλους Έλληνες, που ήταν εγκατεστημένοι εκεί δημιούργησαν μια δυνατή παροικία σε συνεργασία πάντα με το Πατριαρχείο.
Η Ελληνική παροικία της πόλης απέκτησε μεγάλη οικονομική και πολιτική δύναμη και επιρροή στα κοινά του κράτους των Οθωμανών αλλά κυρίως και του υπόδουλου Ελληνισμού.
Από τιςοικογένειες αυτές τρείς έχουν ξεχωρίσει δίνοντας πολλούς Μεγάλους Διερμηνείς της Πύλης αλλά αργότερα και ηγεμόνες της Βλαχίας και Μολδαβίας. Οι οικογένειες αυτές ήταν των Υψηλανταίων των Μουρουζανταίων και των Μαυροκορδάτων. Οι Υψηλάντων είχαν καταγωγή από την Υψηλή του Πόντου, οι Μουρουζάντων από το χωριό Μουρουζάντων της Αργυρούπολης του Πόντου και οι Μαυροκορδάτοι ήταν Κωνσταντινοπολίτες.
Με την άλωση της πόλης όμως αναλαμβάνουν να κρατήσουν ψηλά τον δαυλό της Ορθοδοξίας οι Ρώσοι αποκαλούμενοι κληρονόμοι των βυζαντινών. Οι Ρώσοι γίνονται ο προστάτης και ο «μεγάλος αδελφός» των Ορθοδόξων χριστιανών των Βαλκανίων (συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή 1774).
Έτσι η Ρωσική προστατευτική πολιτική δημιούργησε ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες για τους Έλληνες εμπόρους, διανοούμενους, δασκάλους, κληρικούς και δημιουργία Ελληνικών κοινοτήτων.
Νεοελληνικός διαφωτισμός στην Ρωσία, το μεγάλο πολιτιστικό κίνημα που προετοίμασε την ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Η Ρωσία έχει γίνει ένα ισχυρό και πολιτισμένο κράτος που πρόσφερε αρκετή βοήθεια στην ανάπτυξη των νεοελληνικών γραμμάτων. Στην Ρωσία εκείνη την εποχή έγινε μια σοβαρή μελέτη και χρήση της πολιτισμικής κληρονομιάς της Αρχαίας Ελλάδας, που καλλιεργούνταν την εποχή αυτή. Ο πρωτοπόρος Ρώσος επιστήμονας Μ . Β . Λομονόσοφ το 1748 για πρώτη φορά μετάφρασε την Ιλιάδα του Ομήρου και έδωσε την δυνατότητα στους Ρώσους να το διαβάσουν. Χάρη στην βοήθεια της Ρωσίας διατηρήθηκαν πολλά μνημεία του ελληνικού πολιτισμού που βρίσκονταν στα αγιορείτικα μοναστήρια καθώς και σε άλλα του Ελλαδικού χώρου. Κατά τον 16ου και 17ου αιώνα σχεδόν κάθε χρόνο πήγαιναν εκπρόσωποι της αδελφότητας των μονών του Αγίου Όρους στην Μόσχα. Οι Έλληνες μοναχοί έμεναν στο ελληνικό μοναστήρι του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στην πλατεία δίπλα στο Κρεμλίνο και είχε παραχωρηθεί το 1566 ειδικά για χρήση για αυτόν τον σκοπό. Σε αυτό το ελληνικό μοναστήρι κοιμόταν οι αγωγιάτες και ξεκουράζονταν τα ζώα τους που έφθαναν από την Ήπειρο και την Μακεδονία, ιδίως Καστοριά και Σιάτιστα μεταφέροντας αλάτι και δέρματα. Οι έμποροι της ξηράς έκαναν εμπόριο με όλη την κεντρική και νοτιοανατολική Ευρώπη, με κέντρα Τεργέστη, Βενετία, Βιέννη, Βουκουρέστι, Ιάσιο, Βουδαπέστη, Μόσχα κ.ά. Η πόλης Νιέζιν αναγνωρίστηκε το 1657 από τον Μέγα Πέτρο, και από το 1710 είχαν αυτοδιοίκηση, σχολεία εκκλησίες και είναι από τις πρώτες πόλεις της Ρωσίας στην οποία δημιουργούνται πλούσιοι Έλληνες, και μας δίνει τους πρώτους «εθνικούς ευεργέτες».
Στην Ρωσία στην ουκρανική πόλη Νεζίν ή Νιέζιν οι έμποροι της ξηράς από τη Ήπειρο και την Δυτική Μακεδονία δημιούργησαν Ελληνική κοινότητα γιατί η Ρωσική κυβέρνηση τους παραχωρούσε μεγάλα προνόμια, όπως απαλλαγή από φόρους, από στρατιωτικές θητείες κ.ά. Οι πρώτοι μεγάλοι «εθνικοί ευεργέτες» ανήκαν στην «Ελληνική Εμπορική Αδελφότητα του Νεζίν». Οι πιο γνωστοί έμποροι ήταν οι Γιαννιώτες αδελφοί Ζωσιμά. Τρείς εγκαταστάθηκαν στο Νεζίν, δύο στο Λιβόρνο της Ιταλίας για να διακινούν τα προϊόντα σε όλη την Ευρώπη, έκαναν εισαγωγές και από την Κίνα. Ο Ελληνικός πολιτισμός χρωστάει πολλά σε αυτούς τους ευεργέτες. Συντηρούσαν το διδασκαλείο του Μπαλάνου στα Γιάννενα, με κεφάλαια δικά τους εκδόθηκαν οι αρχαίοι Έλληνες κλασικοί που την επιμέλεια είχε ο Αδαμάντιος Κοραής και μοιράζονταν δωρεάν στους Έλληνες που διψούσαν για γνώση.
Ο Ζώης Καπλάνης θυσίασε όλο το κεφάλαιο που έβγαλε στα 38 χρόνια στην Ρωσία για να κάνει ευεργεσίες στην Ελλάδα. Ο Ηπειρώτης επίσης στην καταγωγή Ιωάννης Ντόμπολης ο οποίος ζούσε στην Πετρούπολη κάνοντας εμπόριο και αργότερα τραπεζικές επιχειρήσεις έκανε πολλά λεφτά. Όταν το 1809 έφθασε στην Πετρούπολη ο Καποδίστριας, έμενε στο σπίτι του Ντόμπολη όπου τους συνέδεαν κοινές ιδέες και φιλία. Ο Ιωάννης Ντόμπολης πέθανε το 1850 και άφησε όλη την περιουσία του 232.857 ασημένια Ρούβλια μαζί με τους τόκους που κυλούσαν ως το 1906 για να δημιουργηθεί το Πανεπιστήμιο της Αθήνας, που μετά από αυτό ονομάστηκε «Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο».
Με τους Ναπολεόντειους πολέμους στην κεντρική Ευρώπη έχουμε μετατόπιση των εμπορικών δρόμων από την ξηρά στην θάλασσα, οι Έλληνες καραβοκύρηδες πήραν όλο το εμπόριο των σιτηρών της Βλαχίας, Μολδαβίας και Βεσσαραβίας μέσω του ποταμού Δούναβη και της Μαύρης θάλασσας. Έτσι άρχισε να μειώνεται αισθητά το εμπόριο της ξηράς αλλά και κυρίως λόγω της εξόδου της Ρωσίας στην Μαύρη θάλασσα με την κατάκτηση της Κριμαίας μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1787-91.
Αλέξανδρος Υψηλάντης ( 1792-1828), γενικός αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας και της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Η πτώση του Νεζίν φέρνει την δημιουργία της Οδησσού το 1794. Την Οδησσό την δημιούργησε η Μεγάλη Αικατερίνη για να προσελκύσει τους Έλληνες καραβοκύρηδες, που ήταν οι πρώτοι έμποροι της θάλασσας, δίνοντας τους προνόμια όπως απαλλαγή από φόρους και στρατιωτικές θητείες, γη και κατοικίες για να μάθουν κοντά τους οι Ρώσοι το θαλάσσιο εμπόριο. Η Οδησσός – Οντέσα που το όνομα της το πήρε από τον Έλληνα Ομηρικό Οδυσσέα κατοικήθηκε από Έλληνες που ήταν από την Ρούμελη, Μακεδονία, Αιγαίο, Ιόνιο, Θεσσαλία, Κωνσταντινόπολη και Πόντο. Η ανάπτυξη της ήταν πολύ γρήγορη, στα 1817 η Οδησσός είχε 33.000 κατοίκους από τους οποίους οι δέκα χιλιάδες ήταν Έλληνες. Οι μεγαλύτερες εμπορικές επιχειρήσεις ήταν ελληνικές και εκεί δημιουργήθηκε ελληνική αστική τάξη. Έτσι δεν είναι περίεργο που στην Οδησσό το 1814 δημιουργήθηκε η φιλική εταιρεία, η γνωστή ως Εθνικό απελευθερωτική οργάνωση και η Γραικική Φιλανθρωπική Εταιρεία από τους Έλληνες της Οδησσού.
Οι φιλικοί από τους πρώτους στους οποίους απευθύνθηκαν για βοήθεια ήταν ένα άλλο μεγάλο κέντρο του Ελληνισμού που βρισκόταν στην Αργυρούπολη του Πόντου, στην αρχαία Χαλδαία, στην Κιμισχανά που την λέγανε οι Τούρκοι. Εκεί υπήρχαν οι Ματεντζήδες του Πόντου, που ήξεραν την εξόρυξη και επεξεργασία των μετάλλων και τους είχαν δώσει προνόμια οι Τούρκοι γιατί τους είχαν ανάγκη. Εκεί που κράτησε ο Ποντιακός πολιτισμός περισσότερο, διατηρώντας θρησκεία, γλώσσα, ήθη και έθιμα και ήταν μια συνεχής γραμμή Ελληνικού Πολιτισμού. Εκεί απευθύνθηκαν οι φιλικοί και σε έναν μήνα συγκέντρωσαν το ποσό των 11.000 μεγάλων ταλάντων για την Ελληνική Επανάσταση.
Άλλα εμπορικά κέντρα στα οποία αναπτύχθηκε ο Ελληνισμός είναι η Μαριούπολη και η Χερσώνα στην Κριμαία. Η Ελληνική Κοινότητα της Μαριούπολης το 1816 είχε 11.500 Έλληνες. Ο Τραπεζούντιος Ηλίας Κανδήλης ίδρυσε και δίδαξε στο Ελληνικό φροντιστήριο της Χερσώνας και έδωσε 5.000 ρούβλια στον Αλέξανδρο Υψηλάντη για την Φιλική Εταιρεία.
Η Ρωσία ήταν η ομόθρησκη χώρα που βοήθησε περισσότερο τους Έλληνες για την επανάσταση. Για να καταλάβετε την ανάπτυξη που είχαν οι Έλληνες έμποροι θα σας αναφέρω το εξής, το 1811 ο Καποδίστριας μάζεψε στοιχεία για την κατάσταση των Ελλήνων για λογαριασμό της Τσαρικής κυβέρνησης και βρήκε ότι υπήρχαν γύρω στις 800 ελληνικές εμπορικές επιχειρήσεις.
Ιωάννης Καποδίστριας (1766-1831) ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδος.
Έτσι το σημαντικό κομμάτι του Εθνικού Διαφωτιστικού κινήματος στο τέλος του 1700 αρχές του 1800 ανήκει στους πλούσιους Έλληνες εμπόρους της Ρωσίας.
Το συνολικό ποσό που διέθεσαν οι «εθνικοί ευεργέτες» της Ρωσίας Έλληνες έμποροι, έφθανε σε μερικά εκατομμύρια ρούβλια για την εξάπλωση του νεοελληνικού διαφωτισμού, δημιουργώντας και συντηρώντας ελληνικά σχολεία, έκδοση βιβλίων, δωρεάν φοίτηση φτωχών Ελλήνων φοιτητών κ.ά. Εδώ διαπιστώνουμε ότι η ελληνική κοινωνία θα ήταν λιγότερο προετοιμασμένη και διαφωτισμένη για την επανάσταση χωρίς την βοήθεια των Ελλήνων εμπόρων.
Από την Ρωσία ερχόμενοι ήταν και ο Αρχηγός της Επανάστασης και της Φιλικής Εταιρείας Αλέξανδρος Υψηλάντης και ο πρώτος κυβερνήτης της Ανεξάρτητης Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας.
Πηγές: Γ. Λ. Αρς, Χρ. Σαμουηλίδης.
ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ ΕΤΑΙΡΙΔΗΣ
ΓΡΕΒΕΝΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2021
