Τα τρία υποδείγματα βίου του Πλούταρχου
…Τριών γαρ όντων των βίων ών ο μέν έστι πρακτικός ο δε θεωρητικός ο δ’ απολαυστικός, ο μέν, έκλυτος και δούλος των ηδονών ών, ζωώδης και μικροπρεπής εστίν, ο δε θεωρητικός, του πρακτικού διαμαρτάνων, ανωφελής, ο δε πρακτικός, αμοιρήσας φιλοσοφίας, άμουσος και πλημμελής. Πειρατέον ούν εις δύναμιν και τα κοινά πράττειν και της φιλοσοφίας αντιλαμβάνεσθαι κατά το παρείκον των καιρών.
Πλούταρχος, Περί παίδων αγωγής 7C – 8B
Από τα τρία, άλλωστε, υποδείγματα του βίου (τρόπου ζωής), το ένα είναι του πρακτικού, το άλλο του θεωρητικού και το τρίτο του ηδονικού, ο τελευταίος τρόπος ζωής, όντας έκλυτος και υποδουλωμένος στις απολαύσεις, ταιριάζει στα ζώα και στους ταπεινούς ανθρώπους, ο θεωρητικός, αν παραμελεί την πρακτική ζωή, είναι ανώφελος και ο πρακτικός τέλος, αν δεν έχει επαφή με τη φιλοσοφία, είναι ακαλαίσθητος και σφαλερός. Πρέπει λοιπόν να προσπαθούμε κατά το δυνατόν και να μετέχουμε στα κοινά και με τη φιλοσοφία να ασχολούμαστε, όσο το επιτρέπουν οι περιστάσεις.
Ένα από τα καλά του αναγκαίου εγκλεισμού μας στα «κελιά» μας –με τη διπλή σημασία, και περιορισμός της ελευθερίας αλλά και χώρος και χρόνος για περισυλλογή και εσωτερική αναζήτηση- είναι ότι μας δίνεται η ευκαιρία αλλά και η επιλογή να καταφύγουμε σε ποιοτικά αναγνώσματα, να τα απολαύσουμε και, γιατί όχι, να φιλοσοφήσουμε χωρίς την πίεση της καθημερινότητας και της βιοτικής μέριμνας, καθώς έχουμε απεριόριστο χρόνο στη διάθεσή μας. Χρησιμοποίησα τον όρο «κελιά» μεταφορικά και χαριτολογώντας, γιατί ούτε απόλυτη στέρηση ελευθερίας έχουμε εμείς σήμερα –ίσα ίσα πολλοί από εμάς κυκλοφορούν έξω με το παραμικρό, κινδυνεύοντας και οι ίδιοι, αλλά και θέτοντας σε κίνδυνο την υγεία των συνανθρώπων τους, στο όνομα μιας ανεύθυνης ελευθερίας, αλλά ούτε και αναχωρητές είμαστε, γιατί τα διαμερίσματά μας είναι άνετα και μπορούν να μάς προσφέρουν τα απαραίτητα υλικά και πνευματικά, αν θέλουμε, αγαθά. Μπορούμε, βέβαια, ειδικά εμείς στα Γρεβενά, τηρώντας όλα τα προβλεπόμενα με το μήνυμα 6, να απολαύσουμε τον περίπατό μας στην όμορφη φθινοπωρινή φύση.
Οι Τέχνες και τα Γράμματα πάντοτε, αλλά ειδικά στη δύσκολη συγκυρία που περνάμε, μπορούν να μάς προσφέρουν πολλές λεπτές και εκλεκτές συγκινήσεις και ένα γόνιμο προβληματισμό για μια νέα ματιά στη σύγχρονη πραγματικότητα, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί τον 21ο αιώνα, ύστερα από τις ραγδαίες αλλαγές και ανακατατάξεις σε όλους τους τομείς και τη βαθιά οικονομική, πολιτική και ανθρωπιστική κρίση που βιώνουμε. Προσωπικά, και στην πρώτη καραντίνα την Άνοιξη, αλλά και στην τωρινή τη φθινοπωρινή, μου δόθηκε και μου δίνεται η ευκαιρία να απολαύσω τη Μουσική, τη Λογοτεχνία, το Θέατρο και τον καλό Κινηματογράφο, αλλά και να εντρυφήσω στις αγαπημένες μου ενασχολήσεις στην Ιστορία, την Λαογραφία και τη Φιλοσοφία.
Στο βιβλίο Αρχαίων Ελληνικών της Γ’ Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης, στα Παράλληλα Κείμενα της 1ης Ενότητας, στο 1ο Κείμενο με τίτλο Γιατί φιλοσοφεί ο άνθρωπος; σελ. 21, διάβασα και μου άρεσε το απόσπασμα που παρέθεσα στην αρχή από το Περί παίδων αγωγής του Πλούταρχου (περ. 45-125 μ. Χ.), ένα έργο που δεν ξέρουμε σίγουρα, αν είναι δικό του ή κάποιου μαθητή του, το οποίο όμως, σύμφωνα με το σχόλιο του βιβλίου – συμφωνώ απόλυτα – προτείνει ένα πρόγραμμα σπουδών για τη μόρφωση του νέου ανθρώπου και την επίτευξη της αρετής και της ευδαιμονίας. Προκρίνει ρητά τη φιλοσοφία ως τη σημαντικότερη και χρήσιμη παιδευτική άσκηση, με τη οποία οφείλει να καταγίνεται ο νέος, ώστε να επωφεληθεί από τα αγαθά που αυτή προσφέρει. Έτσι ξαναδιάβασα πάλι όλο το αξιόλογο έργο που είναι πολύ μικρό, μόλις είκοσι κεφάλαια, αλλά πολύ σημαντικό, γιατί σε μια περίοδο βαθιάς ηθικής κρίσης και παρακμής, τη ρωμαϊκή, ο Πλούταρχος; αφομοιώνοντας και αξιοποιώντας όλη την Ηθική Φιλοσοφία από τον 6ο αιώνα π. Χ. (Προσωκρατικοί, Σωκράτης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Επίκουρος, Κυνικοί, Σκεπτικοί, Στωικοί) μάς κληροδότησε ένα πολύτιμο παιδαγωγικό πόνημα που επέδρασε θετικά σε πολλές μεγάλες προσωπικότητες από τον Σαίξπηρ μέχρι τον Κ. Π. Καβάφη και που είναι πάρα πολύ επίκαιρο και στην μέρες, έχοντας διαπαιδαγωγήσει πολλές γενιές Ελλήνων παλιότερα, μαζί με την Επιστολή προς Δημόνικον του Ισοκράτη. Νομίζω ότι όποιος δεν έχει διαβάζει αυτά τα δύο έργα, πρέπει οπωσδήποτε να τα διαβάσει, αλλά και όποιος τα διάβασε, αξίζει να τα ξαναδιαβάσει.
Ας έρθουμε όμως στο θέμα μας για να δούμε πόσο σημαντικό και επίκαιρο είναι. Τρεις είναι οι τρόποι ζωής που μπορεί στην εποχή του – γιατί όχι και στη εποχή μας – να επιλέξει ο νέος, ο θεωρητικός, ο πρακτικός και ο απολαυστικός ή ηδονικός. Αυτό είναι το συμπέρασμα μιας ανάλυσης στα κεφάλαια 7C και 8B για την καταλληλότερη παιδεία. Ο Πλούταρχος προτείνει ότι ο ελεύθερος νέος πρέπει να αποκτήσει και διάφορες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, αλλά βαρύτητα οφείλει να δώσει στη Φιλοσοφία που είναι η ουσία της παιδείας. Αυτό το τεκμηριώνει με δύο μεταφορικές αναλογίες: πρώτον, πρέπει λέει, να ταξιδεύουμε σε πολλές πόλεις και να γνωρίσουμε πολλούς τόπους, αλλά οφείλουμε να εγκατασταθούμε μόνιμα στην καλλίστην, την καλύτερη από όλες και δεύτερον, οι μνηστήρες στην Οδύσσεια, επειδή δεν μπορούσαν να έχουν την Πηνελόπη, ερωτοτροπούσαν με τις υπηρέτριές της. Ούτω και της φιλοσοφίας οι μη δυνάμενοι κατατυχείν εν τοις άλλοις παιδεύμασιν τοις ουδενός αξίοις εαυτούς κατασκελετεύουσι, έτσι μοιάζουν και αυτοί που δεν μπορούν να κατακτήσουν τη φιλοσοφία και αποσκελετώνονται στις άλλες τις εντελώς ανάξιες μελέτες. Αμέσως μετά για να αποδείξει την υπεροχή της Φιλοσοφίας απαριθμεί τα οφέλη της, τονίζοντας ότι για την επιμέλεια του σώματος μεριμνά η Ιατρική και η Γυμναστική, αλλά τα πάθη και τις αρρώστιες της ψυχής τα γιατρεύει η Φιλοσοφία, η οποία φροντίζει για την ψυχική και ηθική μας υγεία, τη σχέση μας τους Θεούς και τους συνανθρώπους μας, για την ευτυχία και την αντιμετώπιση της χαράς και της λύπης με μέτρο. Ύστερα από όλα αυτά καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τέλειοι είναι οι άνθρωποι που μπορούν να συνδυάσουν την Πολιτική με τη Φιλοσοφία, τα δύο μεγαλύτερα αγαθά, δυοίν όντοιν μεγίστοιν αγαθοίν, γιατί η μία ωφελεί το κοινωνικό σύνολο και η άλλη προσφέρει μια ακύμαντη και γαλήνια ζωή.
Κλείνοντας προτείνει τα τρία υποδείγματα τρόπου ζωής που προαναφέραμε, τον πρακτικό, τον θεωρητικό και τον απολαυστικό ή ηδονικό τρόπο ζωής, οι οποίοι από μόνοι τους είναι πλημμελείς και ελλιπείς και αυτό αποδεικνύεται ακόμη και σήμερα. Αν κάποιος ακολουθήσει τον θεωρητικό τρόπο ζωής, όπως κάνουν συνήθως πολλοί διανοούμενοι αναχωρητές οι οποίοι κλείνονται στο γραφείο τους με τις ιδέες τους και νομίζουν, όπως έλεγε και ο Πλάτωνας ότι βρίσκονται κιόλας στη γη των Μακάρων, αλλά δεν μετέχουν στην πρακτική και την κοινωνική ζωή με τις μικροχαρές και τις απλές αλλά ουσιαστικές σχέσεις, τότε αυτός ζει μια ζωή ανώφελη κατά τον Πλούταρχο. Αν πάλι κάποιος, όπως πολλοί απλοί άνθρωποι, προτιμήσει την πρακτική ζωή, με όλα τα καλά της, μικρά ή μεγάλα, συνήθως υλικά, ζει τη ζωή του αλλά ακαλαίσθητα, γιατί έχει το ζην αλλά όχι το ευ ζην που το προσφέρει μόνο η φιλοσοφία. Αν, τέλος, κάποιος επιλέξει τον ηδονικό τρόπο ζωής, όπως συνήθως κάνουν οι νέοι και όχι μόνο, που πιστεύουν ότι όλη η ουσία της ζωής είναι η διασκέδαση, η κραιπάλη και οι ακραίες απολαύσεις, τις οποίες δεν μπορούν να συγκρατήσουν ούτε όταν αυτό είναι αναγκαίο, όπως σήμερα λόγω της πανδημίας και προτιμούν να θέσουν σε κίνδυνο τη ζωή τους, αλλά και τη ζωή των συνανθρώπων τους, τότε αυτός δεν είναι παρά ένας δουλοπρεπής και ταπεινός άνθρωπος.
Ο Πλούταρχος τι προτείνει; Πειρατέον ούν εις δύναμιν και τα κοινά πράττειν και της φιλοσοφίας αντιλαμβάνεσθαι κατά το παρείκον των καιρών. Πρέπει λοιπόν να προσπαθούμε κατά το δυνατόν και να μετέχουμε στα κοινά και με τη φιλοσοφία να ασχολούμαστε, όσο το επιτρέπουν οι περιστάσεις. Να προσπαθούμε δηλαδή διαρκώς να συνδυάσουμε τη θεωρία με την πράξη και, όπως είπε παραπάνω, να απολαμβάνουμε τις ηδονές με μέτρο. Αυτό λέει η φιλοσοφική σκέψη και η λογική. Όμως εμείς, συνήθως, ακολουθούμε τον ένα από τους τρείς τρόπους ζωής και στερούμαστε τα οφέλη και τις χαρές των άλλων. Ο καθένας βέβαια είναι ελεύθερος να επιλέξει όποια ζωή θέλει, αλλά η κάθε επιλογή έχει τις συνέπειές της.
Ο Πλούταρχος λοιπόν βλέποντας στην εποχή του ότι η ελληνική παιδεία και το ελληνικό ιδανικό του καλός καγαθός παρήκμαζαν θέλησε με το βιβλίο του να ανακεφαλαιώσει τις επιταγές της αρχαιοελληνικής ηθικής και να τονώσει λίγο το ενδιαφέρον των γονιών για τη φιλοσοφία και τη μόρφωση των παιδιών τους. Όμως ο Χριστιανισμός, η νέα θρησκεία άρχισε και διαδίδεται και να επικρατεί και έχοντας ως βάση τις αρχαιοελληνικές αξίες που υιοθέτησαν οι φωτισμένοι πατέρες της Εκκλησίας, εμπλούτισε τη χριστιανική ηθική με την αγάπη και τη φιλαλληλία, για να δημιουργηθεί έτσι ο ελληνοχριστιανικός πολιτισμός του Βυζαντίου, που αποτελεί μια σημαντική παρακαταθήκη για τον σύγχρονο άνθρωπο. Μετά την Αναγέννηση γεννήθηκε στην Ευρώπη ξανά το ενδιαφέρον για τη Φιλοσοφία, με τη μελέτη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, αλλά και με νέες θεωρίες και νέες ιδέες από πολύ μεγάλους φιλοσόφους (Ντεκάρτ, Καντ, Χέγκελ, Μάρξ, Νίτσε) για να φτάσουμε στην εποχή μας με τα μεγάλα προβλήματα και με τη βαθιά οικονομική, κοινωνική και ηθική κρίση, καθώς ο ατομικισμός και η ιδιοτέλεια αλλά και ο νόμος του ισχυρού έχουν διαρρήξει τους δεσμούς μας με την έννοια της κοινότητας, της ανθρωπιάς και της φιλοσοφίας.
Συνήθως στην εποχή μας η φιλοσοφία θεωρείται μία άχρηστη ενασχόληση για αργόσχολους και γέρους. Οι αρχαίοι πάντως πίστευαν ότι οι άνθρωποι πρέπει να φιλοσοφούν από τη νεανική τους ηλικία. Τα τελευταία χρόνια όμως στις ανεπτυγμένες χώρες προτείνεται η φιλοσοφική αντιμετώπιση των καθημερινών προβλημάτων, όπως αποδεικνύεται από το πολύ όμορφο βιβλίο του αμερικανού συγγραφέα Λου Μάρινωφ Πλάτωνας όχι πρόζακ εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2002.
Θα κλείσω, γιατί όλα αυτά τα θέματα χωρούν πολύ μεγάλη συζήτηση, με ένα ποίημα του Κ.Π.Καβάφη που το έγραψε πριν εκατό περίπου χρόνια το 1921 και διαγράφει «την προσωπικότητα ενός νέου -μελλοντικού πολιτικού μάλιστα- που ενδιαφέρεται μόνο για την καλοπέρασή του και αντιμετωπίζει με περιφρόνηση οτιδήποτε θα απαιτούσε από αυτόν την παραμικρή προσπάθεια και αφοσίωση. Ο νεαρός Αλεξανδρινός που επιλέγει συνειδητά να αφεθεί στις ηδονές και αδιαφορεί για τη μόρφωσή του και την προσφορά στους συνανθρώπους του αποτελεί σύμπτωμα και αίτιο μιας κοινωνίας που παρακμάζει. Ο ποιητής, παρουσιάζοντας τις σκέψεις του νεαρού για το πώς να διαχειριστεί τη ζωή του, μας αποκαλύπτει την ευκολία με την οποία ένας νέος άνθρωπος επιλέγει να ριχτεί στις διασκεδάσεις και στις απολαύσεις, μη έχοντας άλλωστε την ανάγκη να εργαστεί και σκεπτόμενος ότι αργότερα μπορεί εύκολα να ασχοληθεί με την πολιτική, όπως είχε κάνει και η οικογένειά του παλιότερα. Παρουσιαζόμενος ως άνθρωπος που ενδιαφέρεται για το κοινό καλό, θα εκμεταλλευτεί την ευπιστία των πολιτών, ενώ στην πραγματικότητα η μόνη του έγνοια θα είναι το προσωπικό κέρδος. Η πορεία του επίδοξου αυτού πολιτευτή, είναι παρόμοια με την πορεία όλων εκείνων των λαϊκιστών που εμφανίζονται σε παρακμάζουσες κοινωνίες» Conni Togel.
Ευτυχώς που δίπλα σε αυτή την κατηγορία των τυχάρπαστων νέων, που σήμερα είναι αρκετά μεγάλη, αγωνίζεται και μια μεγαλύτερη μερίδα ώριμων και προβληματισμένων νέων που μοχθεί καθημερινά για την προσωπική πρόοδο αλλά και για το καλό της κοινωνίας, με αξίες και οράματα. Σε αυτούς εναποθέτουμε τις ελπίδες μας.
Από την σχολήν του περιωνύμου φιλοσόφου
Έμεινε μαθητής του Aμμωνίου Σακκά δυο χρόνια·
αλλά βαρέθηκε και την φιλοσοφία και τον Σακκά.
Κατόπι μπήκε στα πολιτικά.
Μα τα παραίτησεν. Ήταν ο Έπαρχος μωρός·
κ’ οι πέριξ του ξόανα επίσημα και σοβαροφανή·
τρισβάρβαρα τα ελληνικά των, οι άθλιοι.
Την περιέργειάν του είλκυσε
κομμάτ’ η Εκκλησία· να βαπτισθεί
και να περάσει Χριστιανός. Μα γρήγορα
την γνώμη του άλλαξε. Θα κάκιωνε ασφαλώς
με τους γονείς του, επιδεικτικά εθνικούς·
και θα του έπαυαν —πράγμα φρικτόν—
ευθύς τα λίαν γενναία δοσίματα.
Έπρεπεν όμως και να κάμει κάτι. Έγινε ο θαμών
των διεφθαρμένων οίκων της Aλεξανδρείας,
κάθε κρυφού καταγωγίου κραιπάλης.
Η τύχη του εφάν’ εις τούτο ευμενής·
τον έδωσε μορφήν εις άκρον ευειδή.
Και χαίρονταν την θείαν δωρεάν.
Τουλάχιστον για δέκα χρόνια ακόμη
η καλλονή του θα διαρκούσεν. Έπειτα —
ίσως εκ νέου στον Σακκά να πήγαινε.
Κι αν εν τω μεταξύ απέθνησκεν ο γέρος,
πήγαινε σ’ άλλου φιλοσόφου ή σοφιστού·
πάντοτε βρίσκεται κατάλληλος κανείς.
Ή τέλος, δυνατόν και στα πολιτικά
να επέστρεφεν —αξιεπαίνως ενθυμούμενος
τες οικογενειακές του παραδόσεις,
το χρέος προς την πατρίδα, κι άλλα ηχηρά παρόμοια.
Στέργιος Πουρνάρας, φιλόλογος
Πρόεδρος Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών Π.Ε. Γρεβενών
