Ιστορικές κωμοπόλεις, απλωμένες σε περιοχή κατοικημένη από την απώτατη αρχαιότητα,τα Σέρβια και το Βελβεντό βρίσκονται στο νοτιοανατολικό τμήμα της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης, ανατολικά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου (Αλιάκμονα) με την υψηλή γέφυρα Σερβίων.
Τα Σέρβια είναι χτισμένα δίπλα στο βραχώδη λόφο με τα ερείπια της ομώνυμης βυζαντινής πόλης, που ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο τον 7ο αιώνα και εξασφάλιζε τον έλεγχο του περάσματος από τη Δυτική Mακεδονία στη Θεσσαλία.
Ο οικισμός, που αναπτύχθηκε γρήγορα και στα τέλη του 9ου-αρχές του 10ου αιώνα ήταν ήδη μια σημαντική πόλη και έδρα επισκοπής, χωριζόταν σε Άνω και Κάτω Πόλη. Στα τέλη του 14ου αιώνα η πόλη έπεσε στα χέρια των Tούρκων.
Τα σημαντικότερα αξιοθέατα των Σερβίων είναι το βυζαντινό κάστρο, με ερείπια εκκλησιών, κατοικιών και τειχών, και οι ναοί «των Κατηχουμένων» («Σαράντα Πόρτες»), μεγάλη τρίκλιτη βασιλική του 11ου αιώνα, με υπολείμματα τοιχογραφιών του 12ου αιώνα, των Αγίων Θεοδώρων, μικρή βασιλική της ίδιας εποχής (άλλοτε καθολικό μονής), με τοιχογραφίες των αρχών του 16ου αιώνα, του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (14ος αιώνας) και των Αγίων Αναργύρων.
Νοτίως της κωμόπολης εκβάλλει το ρέμα Πλατανούλα, σχηματίζοντας ένα μικρό φαράγγι με ενδιαφέροντες γεωλογικούς σχηματισμούς και εντυπωσιακές βραχώδεις εξάρσεις στα πρανή του.
Το Βελβεντό, οικιστικό σύνολο με παραδοσιακό χρώμα, είναι χτισμένο στους πρόποδες των Πιερίων (υψόμετρο 420), στην κατάφυτη από ροδακινιές και μηλιές κοιλάδα του Aλιάκμονα.
Ο οικισμός, με διατηρητέα κτίρια μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής στο ιστορικό κέντρο του, παρουσίασε οικονομική και πνευματική άνθηση στα χρόνια της Tουρκοκρατίας. Eδώ γεννήθηκαν, μεταξύ άλλων, ο αρχιτέκτονας – πολεοδόμος Σταμάτης Kλεάνθης (1802-1862), ο οποίος εκπόνησε μαζί με το γερμανό μηχανικό Εδουάρδο Σάουμπερτ, φίλο και συνεργάτη του, το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της νεότερης Aθήνας κατά τα έτη 1832-1833, και ο παιδαγωγός Xαρίσιος Παπαμάρκου (1844-1906).
Όψεις της προβιομηχανικής κοινωνίας του Βελβεντού (τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα) παρουσιάζουν τα εκθεσιακά αντικείμενα του Λαογραφικού Μουσείου, που στεγάζεται σε αναστηλωμένο αρχοντικό, διατηρητέο μνημείο, που οικοδομήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα εκθέματα σχετίζονται με την παραδοσιακή κατοικία και το νοικοκυριό, την καθημερινή και την εορταστική ζωή, την ένδυση, τις αγροτικές, τεχνικές και επαγγελματικές ασχολίες.
Αξιόλογο θρησκευτικό μνημείο του Βελβεντού είναι η εκκλησία της πολιούχου, Κοίμησης της Θεοτόκου (η τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 1804, που κατέχει τη θέση παλαιότερου ναού, διαθέτει αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέμπλο και τοιχογραφίες, καθώς και πυργοειδές καμπαναριό του 1873), όπως και οι ναοί του Αγίου Μηνά (με τοιχογραφίες 12ου/13ου και 15ου αιώνα) και του Αγίου Νικολάου (με τοιχογραφίες 16ου αιώνα και ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1591).
Τους λάτρεις της φύσης προσελκύουν οι θέσεις «Μετόχι», με τουριστικό περίπτερο, και «Σκεπασμένο», με καταρράκτη, λιμνούλες, δάσος από πλατάνια και γραφικά μονοπάτια.
Σε δασώδη πλαγιά των Πιερίων βρίσκεται η μονή της Αγίας Τριάδας, που ιδρύθηκε πιθανώς στις αρχές του 16ου αιώνα.
Στο γειτονικό οικισμό Παλαιογράτσανο οι ταξιδιώτες συναντούν την εκκλησία του Προφήτη Ηλία (16ος αιώνας) και ερείπια αρχαίου οικισμού, σε πλαγιά των Πιερίων.
