Γενικά:
Οι Αμυγαλέαι (Αμυγδαλιές, πρώην Πικριβενίτσα) χτισμένες σε υψόμετρο 831 μέτρων, σε ένα λοφώδες καταπράσινο τοπίο με καρποφόρα, εύφορα χώματα, χαρακτηρίζεται από την ενασχόληση των κατοίκων με τη δεντροκαλλιέργεια, την αμυγδαλιά παλιότερα, την κερασιά σήμερα όπου και γίνεται οικονομική εκμετάλλευση με την παραγωγή αρίστης ποιότητας κερασιών. Πιθανόν να δημιουργήθηκε από εγκατάλειψη του διαλυμένου οικισμού του Αγίου Νικολάου στην περιοχή Αγίου Γεωργίου στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας[1]. Είναι ένα μεγάλο χωριό με 446 κατοίκους απογραφέντες το 2011 και μαζί με τους γειτονικούς οικισμούς Λόχμη, Αγία Τριάδα αποτελούν την Τοπική κοινότητα. Αμυγδαλεών.
Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Γρεβενών του 1914 ήταν εγγεγραμμένοι 169 χριστιανοί.
Κοινοτικά: Η κοινότητα Πρεβενίτσης συστάθηκε με Β.Δ στις 19-12-1918 με συνοικισμούς την Πρεβενίτσα και από τον οικισμό Βίτσι ο οποίος μετονομάσθηκε σε Λόχμη (η) το έτος 1928. Το όνομα του συνοικισμού και της κοινότητας Πρεβενίτσης διορθώθηκε στο ορθό Πικρεβενίτσης στις 11-10-1919. Η κοινότητα Πικρεβενίτσης ονομάσθηκε το 1928 σε Αμυγδαλιές και το 1940 σε Αμυγδαλέαι (αι). Στις κοινοτικές εκλογές της 25ης Οκτωβρίου 1925 ψήφισαν 83 άρρενες και εκλέχτηκαν οι Παπαζήσης Χρίστος ή Τσαρκαντζάς 66, Παπαζήσης Ιωάννης 55, Ζιμπίλης Θεοχάρης 52, Ζιμπίλης Ζήσης 42, Κούρκας Γεώργιος 38, Ηλίας Ντινόπαπας 37, Κωνσταντίνος Μπαχτσεβάνος 34, Φώτιος Πισίκας 22, Σπυρίδων Δορβατζίκας 21. Σύμφωνα με πιστοποιητικό της κοινότητας στις 14 Ιανουαρίου 1927 πρόεδρος ήταν ο Κ. Μπαχτσεβάνος. Μέλη της Επιτροπής γεωργικής απογραφής το Νοέμβριο του 1929 ορίσθηκαν ο πρόεδρος της κοινότητας Γιώργος Παπαλιούρας, ο ιερεύς Χρήστος Δαρβατζήκας, ο διδάσκαλος Ιωάννης Πολίτης και ο αγροφύλαξ Κυριάκος Οικονόμου. Στις 24-5-1932 πρόεδρος της κοινότητας ήταν ο Μ. Ξάνθος και εφημέριος ο Βασίλειος Τούλιας. Τον Ιούνιο του 1935 πρόεδρος κοινότητας ήταν ο Κουταλής Ιωάννης και αντιπρόεδρος ο Παπαλιούρας Γεώργιος (ΓΑΚ Κοζάνης ΑΒΕ 60/1378).
Για πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση ψήφισαν στις βουλευτικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στις 31 Μαΐου 1915 στο εκλογικό τμήμα του Α. Γεωργίου (Τσούρχλι) μαζί με τους εκλογείς των οικισμών Ροδιά, Κριθαράκια, Κληματάκιον, Λόχμη, Ελεύθερον.
Το 1932 στο εκλογικό τμήμα Αμυγδαλιών ψήφισαν οι εκλογείς των χωριών Αμυγδαλιών, Λόχμης, Συνδένδρου, Μεγάρου, Μικρού Σειρηνίου, Ροδιάς.
Το 1938 ψήφισε εισφορά δια τη ΔΕΘ για τη συμμετοχή του Ν. Κοζάνης η κοινότητα 50 δρχ. (60/1976).
Οι κάτοικοι στις 12-4-39 παρακαλούν το Νομάρχη να τους επιτραπεί να αλωνίσουν εντός του χωριού διότι είναι δύσκολο να αλωνίσουν εκτός της κοινότητος μη έχοντες τις αναγκαίες ετοιμασίες.
Οι κάτοικοι στις 12-4-39 παρακαλούν το Νομάρχη να τους επιτραπεί να αλωνίσουν εντός του χωριού διότι είναι δύσκολο να αλωνίσουν εκτός της κοινότητος μη έχοντες τις αναγκαίες ετοιμασίες.
Αρχαιότητες: Σώζονται πέτρινα θεμέλια ορθογώνιου κτηρίου πιθανό ναού 6χ10 μ (Σαμσάρη).
Διαβατήρια: Σπύρος Δημ. Τόγκας εξ Αμυγδαλιών στις 27-5-32 έλαβε διαβατήριο για Τουρκία, έτος γεννήσεως 1897. Εφημέριος ο Βασίλειος Τούλιας, ο πρόεδρος της κοινότητας Μ. Ξάνθος.
Εκπαίδευση: Έχει 236 κατοίκους, υπάρχει γραμματοδιδάσκαλος με ετήσιο μισθό 1000 γροσίων μισθοδοτούμενος από την εκκλησία[2]
«Εξατάξιον Γυμνάσιον Εν Γρεβενοίς. Σχολι. Έτος 1926-1927.
Αποδεικτικόν: Πιστούται ότι ο εκ Πικρηβενίτσης Γρεβενών μαθητής Τούλιας Βασίλ. Γεώργιος, έτους γεννήσεως 1907, πατρός ιερέως, ενεγράφει εις την Πέμπτην τάξιν τούδε του Γυμνασίου κατά το τρέχον σχολ. έτος 1926-1927 και υπ’αύξ. αριθμ. μαθητολογίου 133 παρακολουθών μέχρι σήμερον ανελλιπώς τα μαθήματα της τάξεως. Η διαγωγή υπήρξε κοσμιοτάτη. Το παρόν δίδοται αυτώ τη αιτήσει του, προς χρήσιν στρατολογική. Ο Γυμνασιάρχης».
Διδακτηριακή κατάσταση του σχολείου το έτος 1937: «Στεγάζεται σε δημόσιο οίκημα. Έχει δύο αίθουσες διδασκαλίας. Εκάστη έχει επιφάνεια 54 τ.μ. Στεγάζονται ανά 120 μαθητές εις εκάστη αίθουσα, ήτοι εν όλω 240. Δυστυχώς το σήμερον κατεχόμενο οίκημα, ιδρυθέν κατά το έτος 1925 με δαπάνες εκκλησίας και αρωγής κατοίκων, τυγχάνει όλως ακατάλληλο. Καίτοι πολλάκις εζητήθη η σχετική πίστωση δια την επέκταση του ανεπαρκούς διδακτηρίου δυστυχώς όμως ουδαμού ηκούσθημεν μέχρι τούδε…» (ΓΑΚ Κοζάνης ΑΒΕ 60/619).
Το σχολείο αριθμοί 200 μαθητές, διδάσκαλοι δύο (Β.Ε 11-9-38).
Ο επιθεωρητής προτείνει την προαγωγή του διτάξιου δημοτικού σχολείου σε τριτάξιο, διότι κατά την τελευταία τριετία και μετά την αφαίρεση των 40 μαθητών των αποσπασθησομένων δια της ιδρύσεως του μονοταξίου δημοτικού σχολείου «Πέραν Αμυγδαλιών», απομένουν 148. Επειδή οι προτάσεις δεν πραγματοποιήθηκαν και επειδή ο αριθμός των μαθητών αποβαίνει ισχυρότερος πρέπει να αποφασιστεί η προαγωγή του σχολείου (18-7-41 ΑΒΕ 70 ΣΑΕ 52).
Ο Επιθεωρητής Δημοτικών Σχολείων Γρεβενών Σακελλάρης σε έκθεση στις 10-12-41 αναφέρει: «Η ίδρυσις του χωρίου τούτου χρονολογείται από τα μέσα του 16ου αιώνος. Μέχρι του 1938 εσώζετο ο καθεδρικός ναός του χωρίου, όστις έφερε χρονολογία ανεγέρσεως 1735. Ο ναός ούτος εκοσμείτο δι΄ ωραίων τοιχογραφιών, αίτινες αποσπασθείσαι του τοίχου μετά την πυρκαγιά φυλάσσονται ήδη εις αποθήκη της κοινότητος. Ελληνικό σχολείο ανηγέρθη και λειτούργησε ολίγον τι αργότερο του 1735».
Ο διευθυντής του σχολείου Γεώργιος Σταθόπουλος με αναφορά του τον Οκτώβριο του 1962 στον επιθεωρητή επισημαίνει τα παρακάτω: Το 1960 αγοράστηκε οικόπεδο μετά κτίσματος του Ευθυμίου Παπατζήκα, προκειμένου να ευθυγραμμισθεί το ανεπαρκές οικόπεδο του δημ. σχολείου και με κατάλληλη διαρρύθμιση το αγορασθέν κτίσμα να χρησιμοποιηθεί ως γ΄ τάξη. Ο νομομηχανικός δεν έχει στείλει τη μελέτη αν και τη ζητήθηκε εγγράφως δύο φορές τον Ιανουάριο του 1961 και το Μάιο του 1962.
Ιερά: Καμάρι του χωριού ο μεγαλοπρεπής νεόδμητος ενοριακός ναός του Αγίου Δημητρίου ο οποίος ανηγέρθη στη θέση παλιότερου που καταστράφηκε προπολεμικά από πυρκαγιά με έτος κτήσης το 1735. Ήταν μία εκκλησία με γυναικωνίτη ο οποίος είχε ανακηρυχτεί αρχαιολογικό μνημείο, για τις αξιολογότατες τοιχογραφίες οι οποίες έπαθαν μικροζημίες (αλλοίωση χρωμάτων). Δόθηκε εντολή από το Επαρχείο Γρεβενών στον ενταύθα διαμένοντα φωτογράφο Ιωάννη Κατσάλη να φωτογραφίσει τις διασωθείσες αγιογραφίες (από το γυναικωνίτη είχαν καταστραφεί λόγω των παγετώνων). Στην ιδία θέση χτίστηκε νέος ο οποίος λειτουργεί και ως κοιμητηριακός.
Στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος Βυθού Πενταλόφου οι κάτοικοι αφιέρωσαν γαίες οι οποίες στήριζαν οικονομικά σε ένα βαθμό τη λειτουργία της Μονής, ναός της Αγίας Τριάδας υφίσταται σήμερα στον ομώνυμο συνοικισμό, ο οποίος από παλιά ήταν μετόχι του μοναστηριού. Εξωκλήσια υπάρχουν του Αγίου Χριστοφόρου, Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Αγίας Παρασκευής, Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Αθανασίου ο οποίος πανηγυρίζει.
Αφιερωτές στην πρόθεση 421 της Μονής Αγίου Νικάνορα ήταν για την Α΄ Γραφή 7 (1534-1692) και στη Β΄ Γραφή 11 (από το 1692 και μετά).
Ο πρόεδρος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μακεδονίας Ν. Κοτζιάς στις 29-3-38 αναφέρει στον πρόεδρο της κοινότητος και Ενοριακή Επιτροπή ότι «ο Ναός του Αγίου Δημητρίου της Αμυγδαλιάς Γρεβενών είχε ανακηρυχθεί ως προέχον αρχαιολογικό μνημείο, για τις αξιολογότατες τοιχογραφίες. Μετά την καταστροφή τούτου εκ της πυρκαγιάς, όλες οι τοιχογραφίες διασώθηκαν μετά μικρών βλαβών και ελαφράς αλλοιώσεως των χρωμάτων αυτών. Κατόπιν τούτου υπέδειξε την ανάγκη διασώσεως δια καταλλήλου αποτοιχίσεως και εξασφαλίσεως αυτών σε χώρο εντός του χωρίου με δαπάνη της κοινότητας και της ενοριακής επιτροπής σύμφωνα με διαταγή του υπουργείου Εθνικής Παιδείας. Ζητά να προβούν στην εκτέλεση της αποτοιχίσεως και εξασφαλίσεως των τοιχογραφιών. Προ πάσης εργασίας όμως πρέπει να φωτογραφηθούν οι τοιχογραφίες από όλες τις πλευρές. Μετά την ανέγερση του ναού οι αποτοιχιζόμενες τοιχογραφίες δύνανται να τοποθετηθούν στις πλευρές του Ναού κατά την αυτήν σειρά. Η δαπάνη δε θα υπερβεί ίσως τις 15.000 δραχμές» (60/1214).
Η εκκλησιαστική επιτροπή της κοινότητας Αμυγδαλιών με έγγραφο προς το Δασάρχη Γρεβενών στις 15-5-38 ζητά να του χορηγηθεί άδεια ιδρύσεως καμίνου στη θέση «Άγιος Αθανάσιος» περιφερείας Αμυγδαλιάς χωρητικότητας 20.000 οκάδων ασβέστου δια κοπή καυσίμου ύλης προερχομένης εξ αχρήστων και γηραιών δένδρων εκ διαφόρων εξωκλησιών περιφερείας Αμυγδαλιών για εξαγωγή ασβέστου δια την ανέγερση του ιερού ναού «Άγιος Δημήτριος».
Το εκκλησιαστικό συμβούλιο αποτελούμενο από τους Ανδρέα Καραλιόλιο, Ανδρέα Λιάκο, Αθανάσιο Ξάνθο, Μπουρέλα Μιχαήλ, Γεώργιο Καραλιώτα, Ευάγγελο Ζεμπίλη και Φώτιο Ντινόπουλο ζητούν άδεια ενέργειας εράνου στις 27-3-1960. Ο νομάρχης τους ενημερώνει ότι για τη συγκρότηση της ερανικής επιτροπής αρμόδιος είναι ο Μητροπολίτης.
Οικονομία:. Σήμερα οι κάτοικοι ασχολούνται με την παραγωγή κερασιών με μεγάλη επιτυχία.
Πεσόντες: Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940 έπεσαν υπέρ πατρίδος τέσσερις: α)Στρ.Κουταλής Κων/νος του Χρήστου, 1910, Γ΄ Συν.Πεδινού Πυροβολικού, Ορεινό χειρουργείο Ζερβάσκας 11-1-41. β)Λιάκας Νικόλαος του Ανδρέα, 1914, ΣΕ 103 Δ. Λεσκβίκι στις 4-12-40. γ)Ξάνθος Κων/νος του Μιχαήλ, 1914, 53 ΣΠ, πέθανε στις Αμυγδαλιές Γρεβενών στις1-8-41.δ)Παπαζήσης Σταύρος του Σωτηρίου, 1914, Αλβανικό μέτωπο στις 1-12-40. ε)Παπαθανασίου Μιχαήλ του Στέργιου, γεννηθείς το 1903, 23 ΣΠ, φονεύτηκε στο Δισπηλιό Καστοριάς σε αεροπορικό βομβαρδισμό στις 15-4-41 (ΔΙΣ).
Στο Μικρασιατικό πόλεμο συμμετείχαν 21 Αμυγδαλιώτες εκ των οποίων σκοτώθηκαν έξι και τραυματίστηκαν τρεις. Στην Εθνική Αντίσταση 1941-44 για τον αγώνα της λευθεριάς έπεσαν πέντε μαχητές. Στις 14 Ιουλίου 1944 οι Γερμανοί πυρπολούν το χωριό καίγοντας και σκοτώνοντας οκτώ κατοίκους. Στον εμφύλιο πόλεμο σκοτώθηκαν τριάντα τρείς Αμυγδαλιώτες εκ των οποίων 12 από τον Εθνικό Στρατό και 21 από το Δημοκρατικό Στρατό[3].
Πληθυσμός: 1859=57 στεφάνια. 1913=655. 1920=629. 1928=754. 1940=1019. 1951=914. 1961=915. 1971=568. 1981=685. 1991=640. 2001=714. 2011=446. (7ος κατά σειρά από τους 112 απογραφέντες οικισμούς με την απογραφή του 2011). Στο κατάστιχο του έτους 1564 (ΤΤ 350) των Οθωμανικών αρχείων της Κων/πολης ο οικισμός είχε 63 κατοικίες και το ποσό φόρου που πλήρωνε ήταν 9.000 άσπρα. ενώ το 1579 ήταν 179 κατοικίες και ο φόρος ήταν 9.000 άσπρα.
Σύλλογοι: Λειτούργησαν ο Σύνδεσμος Νέων Αμυγδαλιών “ο Άγιος Δημήτριος” με έγκριση του Πρωτοδικείου Γρεβενών με ημερομηνία 24 Ιουνίου 1930, ο Σύλλογος Αμυγδαλιωτών Θεσσαλονίκης, ο Εκπολιτιστικός Σύλλογος “Κουτσόραχος” το 1982. Σήμερα λειτουργούν ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αμυγδαλιάς με πολλές και ποικίλες δραστηριότητες (ρουγκατσάρια, ξεπροβόδισμα Πασχαλιάς, αγώνες ορεινού τρεξίματος) από το 1994 και με κεντρική διοργάνωση τη γιορτή κερασιού, το Αθλητικό Φίλαθλο Σωματείο Αμυγδαλιών από το1997, ο Αγροτικός Συνεταιρισμός από το 1930.
[1] Απόστολου Παπαδημητρίου: Σελίδες Ιστορίας Γρεβενών.
[2] (1873-74. Πηγή Ηλίας Γάγαλης greveniotiς.gr βλέπε Βιβλιογραφία).
[3] Αργύρη Καραλιόλιου, Αμυγδαλιές Γρεβενών.
