Η Μεγάλη Εβδομάδα

Μέρες αυστηρής νηστείας και έντονης προετοιμασίας για την Πασχαλιά. Οι δουλειές που κυριαρχούν είναι η καθαριότητα του σπιτιού, πλύσιμο και ασβέστωμα. Τζάμια, παράθυρα, πατώματα, ταβάνια, εξωτερικοί χώροι, αυλές, στάβλοι, κορδάλες, όλα πρέπει να αστράφτουν από καθαριότητα, γιατί, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, η Πασχαλιά είναι «περήφανη», ενώ ο Χριστός (δηλ. τα Χριστούγεννα) λαίμαργος.

Τα βράδια η εκκλησία του Αϊ-Θανάση γεμάτη κόσμο για την Ακολουθία του Νυμφίου από το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων μέχρι και τη Μ. Τρίτη, με αποκορύφωμα το τροπάριο της Κασσιανής, ενώ πρωί της Μ. Τετάρτης γίνεται η θεία λειτουργία των Προαγιασμένων Δώρων και τ’ απόγευμα η ακολουθία του Νιπτήρος και το Ιερό Ευχέλαιο.

Ξημερώνοντας η Μ. Πέμπτη απ’ τα χαράματα όλο το χωριό στο πόδι. Οι νοικοκυρές επιδίδονται με ευλάβεια και σεβασμό στο βάψιμο των αβγών. Κόκκινο το χρώμα τους σαν το αίμα του Χριστού, που χύθηκε για τη σωτηρία των ανθρώπων. Μόνο τα σπίτια που πενθούν βάφουν τα αβγά με άλλο χρώμα, μπλε ή πράσινο. Μερικά από τ’ αβγά γίνονται «πέρδικες». Οι«πέρδικες», που εξαιτίας της ομορφιάς τους πήραν το όνομα της πέρδικας, είναι αβγά με περίτεχνες ζωγραφιές αγριολούλουδων και άλλων σχημάτων. Γίνονται με λιωμένο κερί, που αφήνει άβαφα τα σημεία όπου ακουμπάει. Οι «πέρδικες» προσφέρονται τιμητικά την Πασχαλιά σε πρόσωπα αγαπημένα, π.χ. στις νεόνυμφες, τους γαμπρούς, στα κουμπαρούλια και στα μικρά παιδιά.
Το αβγό συμβολίζει την ανάσταση της ζωής, αφού το ίδιο είναι πηγή ζωής. Το κόκκινο χρώμα του, όπως αναφέρθηκε, θυμίζει το αίμα του Χριστού που χύθηκε για τη σωτηρία του κόσμου. Άλλοι λένε ότι είναι έκφραση χαράς και συγχρόνως μέσο αποδίωξης κάθε κακού.

Αυτήν τη μέρα με τη βαφή των αβγών συνηθίζουν να βάφουν για το καλό και το κεφάλι ή τη ράχη των νεογέννητων αρνιών και κατσικιών, που στη συνέχεια τα σημαδεύουν, για να χυθεί συμβολικά λίγο αίμα, όπως χύθηκε το αίμα του Χριστού. Το σημάδεμα γίνεται με το ψαλίδι στ’ αφτιά των νεογέννητων. Κάθε οικογένεια έχει το δικό της σημάδι έτσι, ώστε να αναγνωρίζει τα δικά της ζώα. Τα πιο συνηθισμένα «σημάδια» είναν κόκα στο δεξί, κόκα στο ζερβί, κόκα μπρος, κόκα πίσω, ξουράφκο, κτσιάφκο. Το τελευταίο ήταν συνήθως σημάδι για τα «βακούφκα» ζωντανά.

Μια άλλη παλιά συνήθεια της Μ. Πέμπτης είναι το άπλωμα στα παράθυρα ή στα μπαλκόνια των σπιτιών ενός κόκκινου ρούχου ή Βελέντζας ή μαντιλιού. Οι λαμπροκουλούρες και τα αρνόψωμα, που είναι ιδιαίτερα προσεγμένα ζυμωτά ψωμιά στον ταβά, τοποθετημένα με περίτεχνα σχέδια στην επιφάνεια τους, παρασκευάζονται και αυτά τη Μ. Πέμπτη.

Η Ανάσταση
Το Μ. Σάββατο, ημέρα συγκρατημένης χαράς και αισιοδοξίας με τη θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου το πρωί στην εκκλησία και την ακολουθία της Αναστάσεως, είναι ημέρα εργάσιμη και προετοιμασιών για τη μεγάλη γιορτή της Πασχαλιάς. Απ’ το πρωί μέχρι το μεσημέρι του Μ. Σαββάτου σ’ όλες τις αυλές των σπιτιών ετοιμάζονται τα σφάγια, αρνί ή κατσίκι. Απ’ το απόγευμα κι έπειτα οι δουλειές μαζεύουν κι όλα σχεδόν είναι τακτοποιημένα. Σειρά έχουν οι τελευταίες εντολές των μανάδων να λουστούν τα παιδιά και ν’ αλλάξουν, για να ‘ναι καθαρά στην Ανάσταση. Λίγος ύπνος είναι απαραίτητος γι’ αυτούς που πρόκειται να μεταλάβουν. Τα μικρά παιδιά σχεδόν όλα κοιμούνται και με το χτύπημα της καμπάνας όλο το χωριό βρίσκεται σε αναβρασμό. Απ’ όλα τα σοκάκια κατηφορίζουν ή ανηφορίζουν προς τη Χώρα κι απ’ εκεί στην Παναγία, στο Μοναστήρι. Σιλουέτες μικρών και μεγάλων μέσα στο λιγοστό φως της νύχτας με τις λαμπάδες στα χέρια, σιγομιλώντας και με βήματα προσεκτικά μην τύχει και σκοντάψουν πουθενά, κατευθύνονται όλοι προς την εκκλησία, που σε λίγο γεμίζει. Ο παπάς ήδη έχει προχωρήσει κι είναι έτοιμος για το «Δεύτε λάβετε φως» .

Συνήθως περιμένει και τους τελευταίους, τους αργοπορημένους, ακόμη και για κανέναν ξενιτεμένο που πρόκειται να έρθει και δεν φάνηκε ακόμη. Το μουρμουρητό μες στην εκκλησία ολοένα και δυναμώνει. Ο παπάς βεβαιώνεται ότι όλοι είναι εκεί και δίνει την εντολή να σβήσουν τα φώτα. Σκοτάδι βαθύ καλύπτει την εκκλησία. Επιβλητικές στιγμές φευγαλέας αγωνίας γεμάτες κατάνυξη και δέος, κάθε χρόνο οι ίδιες, χιλιάδες χρόνια τώρα, διαλύονται απότομα από το φως του τρικεριού και τη βροντερή και ανάρια φωνή του παπά: «Δεύτε λάβετε φως εκ του ανέσπερου φωτός», θόρυβος πολύς και ποδοπατήματα διαδέχονται το χαρμόσυνο φως και ο καθένας, μα πιο πολύ οι νεότεροι θέλουν να πλησιάσουν, για να πάρουν πρώτοι το φως της χαράς. Το χέρι του παπά πηγαινοέρχεται σε σχήμα σταυρού κι είναι έτσι δύσκολο το αντάμωμα της σβησμένης με την αναμμένη λαμπάδα. Σε ελάχιστο χρόνο στην εκκλησία λάμπει το φως. Μεταδίδεται και φτάνει παντού έξω πια από την εκκλησία. Λίγοι ψαλμοί ακόμα και ο παπάς με τους ψαλτάδες κατευθύνονται στην έξοδο, όπου θα γίνει η Ανάσταση.

Την κρίσιμη ώρα, πριν από το μεγάλο γεγονός της Ανάστασης, όλοι είναι βουβοί. Λίγα ψιθυρίσματα, χαμηλοκουβεντιάσματα, πού και πού κάποιο μωρό κλαίει ή κάποιος κόκορας ή σκύλος σπάει τη σιγαλιά της Άγιας Νύχτας. Όλοι οι χωριανοί με βλέμμα καθη-λωμένο στον παπά και ξαφνικά ακούγεται η φωνή του «Διαγενομένου του Σαββάτου Μαρία η Μαγδαληνή και Μάρθα…». Όλο το χωριό ακούει με κατάνυξη το Ευαγγέλιο. Στη συνέχεια πιο έντονη και επιβλητική η φωνή του παπά: «Δόξα τη αγία και ομοουσίω και ζωοποιώ και αδιαιρέτω τριάδι» και αμέσως μετά το «Χριστός Ανέστη» τρεις φορές απ’ τον παπά και επαναλαμβάνεται άλλες έξι απ’ τους ψαλτάδες κι όλο το χωριό μαζί. Η καμπάνα χτυπάει χαρμόσυνα, εδώ και κει εκπυρσοκροτήσεις, αγκαλιές και φιλιά. «Χριστός Ανέστη» λέει ο ένας στον άλλο και απαντιέται με το «Αληθώς Ανέστη». Συνηθισμένοι ήταν οι πυροβολισμοί και οι εκφοβιστικοί θόρυβοι για την αποδίωζη των βλαπτικών πνευμάτων, που αφθονούν τούτη την εποχή στη φύση και καιροφυλακτούν να βλάψουν τη βλάστηση, την παραγωγή και την υγεία των ανθρώπων.

Τα παλιά τα χρόνια που λειτουργούσαν δύο εκκλησίες, η Παναγιά και ο Αϊ-Θανάσης, η Ανάσταση γινόταν στη Χώρα. Μετά το «Χριστός Ανέστη» και τη χαρμόσυνη τελετή συνέχιζε η θεία λειτουργία μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Μόνο οι νοικοκυρές γυρίζουν στο σπίτι με το φως της Ανάστασης, για να ανάψουν μ’ αυτό το καντήλι που θα μείνει άσβεστο μέχρι την Ανάληψη, γιατί μέχρι τότε γυροφέρνουν στον απάνω κόσμο όλες οι ψυχές των νεκρών. Με το ίδιο αναστάσιμο φως αγιάζουν τα δωμάτια, τους στάβλους και τα ζώα.

Ξημερώματα της Κυριακής σε κάθε σπίτι οι απαραίτητες δουλειές, οι σχετικές με τα μικρά και μεγάλα ζώα, και στη συνέχεια η προετοιμασία για το τραπέζι της Πασχαλιάς. Δεν ήταν συνήθεια το ψήσιμο του αρνιού ή κατσικιού τα παλιά τα χρόνια. Το σφάγιο, ό,τι και να ήταν, γινόταν μαγειρευτό, συνήθως με λαχανικά της εποχής, όπως τα λάπατα. Το πασχαλινό τραπέζι συνόδευαν τυριά, πίτες, λουκάνικα με αβγά, γιαούρτι και οπωσδήποτε το αρνόψωμο με τα κόκκινα αβγά και τις πέρδικες. Το τσούγκρισμα των αβγών γίνονταν μετά το φαγητό και πάντα με την προσφώνηση «Χριστός Ανέστη» και την απάντηση «Αληθώς Ανέστη».

Η Πασχαλιά

Η πρώτη μέρα της Πασχαλιάς είναι αυστηρά οικογενειακή γιορτή με γλέντια οικογενειακά μες στο σπίτι η στην αυλή. Σ’ όλες τις γειτονιές του χωριού όσο περνούσε η ώρα το κέφι γίνονταν αισθητό με τραγούδια του τραπεζιού και χορευτικά. Με μεζέδες πρόχειρους, τυρί, αβγά και τη συνοδεία της σπηλιώτικης ρακής το πρωινό της Πασχαλιάς κυλούσε ευχάριστα μέχρι το πασχαλινό τραπέζι με τα πατροπαράδοτα φαγητά, όπως προαναφέρθηκαν. Μέσα σ’ αυτή την ευθυμία, τη χαρά και την απόλαυση έφτανε το απόγευμα της Κυριακής, οπότε η καμπάνα ξανακαλούσε τους πιστούς στην εκκλησία για τη Δεύτερη Ανάσταση, τον εσπερινό της Αγάπης, όπως λέγεται. Εκεί, μετά την ακολουθία της Αγάπης, τους αναστάσιμους ύμνους και τον ασπασμό της εικόνας της Ανάστασης, όλο το χωριό συγκεντρώνονταν στο «ίσιωμα» έξω απ’ τον Αϊ-Θανάση για τον πασχαλιάτικο χορό και τα τραγούδια της Πασχαλιάς.

Οι πασχαλιάτικοι χοροί είναι θρησκευτικοί χριστιανικοί χοροί, τόσο στα εξωτερικά τους γνωρίσματα, π.χ. στο σεμνό τρόπο με τον οποίο χορεύονται, όσο και στο δέσιμο τους με τη γιορτή και την ιερότητα της ημέρας. Είναι χοροί λατρευτικοί, όπως και τα τραγούδια τους, και αποτελούν συνέχεια της λατρείας του Χριστού, που άρχισε μέσα στην εκκλησία με τους ύμνους, τους ψαλμούς και τα κεριά. Το περιεχόμενο τους είναι εθνικό, θρησκευτικό και κοινωνικό. Συχνά αναφέρονται στους καημούς και στα βάσανα της σκλαβωμένης ψυχής, χωρίς να παραλείπουν να εξυμνούν τα κατορθώματα των αρματολών και των κλεφτών. Ο σκοπός των τραγουδιών αυτών είναι βαρύς και λυπητερός, όπως ήταν και η ψυχή των Ελλήνων τα χρόνια της σκλαβιάς. Με τούτα τα τραγούδια κρατήθηκε το έθνος αιώνες ολόκληρους.

Χορεύοντας και τραγουδώντας οι Έλληνες δεν ξεχνούσαν την καταγωγή τους, επαναλάμβαναν την ιστορία τους και καλλιεργούσαν τις αρετές τους. Ήταν το καλύτερο σχολειό για τα σκλαβωμένα ελληνόπουλα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η Εκκλησία επέτρεψε να χορεύουν ακόμα και οι γυναίκες. Εθνικοί λόγοι ανάγκασαν την τόσο αυστηρή τότε Εκκλησία να το κάνει. Όταν το Πάσχα έρχεται πρώιμα, η φύση δεν είναι ανοιξιάτικη, ιδιαίτερα στα ορεινά χωριά του νομού Γρεβενών, όπως είναι το Σπήλιο, και δεν είναι λίγες οι φορές που γίνεται Πάσχα με κακοκαιρία. Τούτοι όμως εδώ οι ορεσίβιοι έχουν την άνοιξη μες στην ψυχή τους. Έτσι με τον τρόπο που μόνον αυτοί ξέρουν να γλεντούν, να τραγουδούν και να χορεύουν δίνουν πραγματικά ανοιξιάτικη ατμόσφαιρα στην πιο παγωμένη φύση.
Τα τραγούδια της πρώτης μέρας της Πασχαλιάς είναι:

• Καλότυχοι που ‘ναι οι χριστιανοί

Καλότυχοι που ‘ναι οι χριστιανοί με το ζακόνι πό’χουν.
Τρεις μέρες κάνουν Πασχαλιά με το Χριστός Ανέστη.
Βάφουν τα κόκκινα τ’αβγά με τις χρυσές λαμπάδες.

• Σήμερα, Δέσπω μ’, Πασχαλιά

Σήμερα, Δέσπωμ’, Πασχαλιά, σήμερα άσπρη μέρα.
Ολες οι νύφες στο χορό κι όλες οι μαυρομάτες.
Και συ, Δέσπωμ’, δεν φαίνεσαι μες στον απάνω κόσμο.
Δέσπω μου, κλαίγει το παιδί σ’, κλαίει και δεν μερώνει.
Σαν κλαίγει, μάναμ’, μέρωσ’ το, σαν κλαίγει, μέρωσε το.
Για πάρε μήλο από τη μηλιά, σταφύλι από το κλήμα
κι αν δεν μερώσει κι απ’αυτά, σκάψε, παράχωσε το.