Από τον Βασίλη Αποστόλου δασκάλου πρώην γραμματέα του συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης
Ο τρίτος τόμος “Σελίδες Ιστορίας των Γρεβενών” του συγγραφέα ιστορικού Απόστολου Παπαδημητρίου που η
παρουσίαση πραγματοποιείται στην αίθουσα εκδηλώσεων του Συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης “O Αιμιλιανός” σήμερα 12/10/2016 αποτελείται από 476 σελίδες.
Τέσσερις φωτογραφίες κοσμούν το εξώφυλλο: α) αντάρτες στα Μετέωρα το έτος 1897. Μεταξύ αυτών τέταρτος εξ αριστερών καθιστός ο Παύλος Μελάς. β)Αιμιλιανός ως επίσκοπος Πέτρας. γ) Ο πολιτικός Γ.Μπούσιος σε σκίτσο εφημερίδας. δ) Άνοδος Σαμαριναίων στην Πίνδο (1910).
Είναι γραμμένο στο πολυτονικό σύστημα.
Αφιερώνεται στους βλαχόφωνους Έλληνες που δεν ενέδωσαν στην προπαγάνδα και διώχθηκαν. Στους εντόπιους αγωνιστές για την ελευθερία. Στους μακεδονομάχους και τους εθελοντές εκ του Νότου που αγωνίσθηκαν να μας ελευθερώσουν.
Διανθίζεται από 126 φωτογραφίες.
Ο τρίτος τόμος χρηματοδοτήθηκε από δέκα νομικά πρόσωπα μεταξύ αυτών με το μεγαλύτερο ποσό ο Σύλλογος Γρεβενιωτών Κοζάνης «Ο Αιμιλιανός» τον οποίο υπηρέτησα για οκτώ έτη 2008-2016. Τα φυσικά πρόσωπα εβδομήκοντα οκτώ μεταξύ αυτών και ο ομιλών.
Στο τέλος του βιβλίου αναφέρονται τα τοπωνύμια, ανθρωπονύμια. Παρατίθενται οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν συνολικά 759.
Τα κεφάλαια που διαπραγματεύεται είναι εννέα.
Α΄ Δραστηριότητες των κατοίκων
Κτηνοτροφία. Μετακινήσεις κτηνοτρόφων των ορεινών οικισμών της Πίνδου σε περιοχές με ηπιότερο χειμώνα κυρίως Θεσσαλία, Χαλκιδική, Βέντζια. Πηγές πληροφόρησης από ενθυμίσεις λειτουργικών βιβλίων. Εντυπωσιάζει η κτηνοτροφική ζωή στο Ελεύθερο με την περιγραφική δεινότητα του Μπαδέμα στο ομώνυμο βιβλίο. Τυροκομικά, επεξεργασία μαλλιών. Ζωοκλοπή κυρίως για φαγοπότι.
Γεωργία. Αλωνισμός. Αμπελοκαλλιέργεια. Δασικά προϊόντα, σανίδες, ξυλοκάρβουνα. ασβεστοκάμινα.
Σαγματοποιία, κοσμήματα στη Σαμαρίνα. Νερόμυλοι λεπτομερής αναφορά για κάθε οικισμό.
Καταλύματα, χάνια, για καταυλισμό ζώων, ξεκούραση αγωγιατών κατά μήκος των οδικών αξόνων. Ονομαστοί οι Σαμαριναίοι αγιογράφοι. Λεπτομερής αναφορά για τις αγιογραφήσεις εκκλησιών Γρεβενών, Θεσσαλίας, Βουλγαρίας, Κοζάνης. Μάστοροι δούλευαν επιδέξια την πέτρα κατασκευάζοντας οικίες, γεφύρια, εκκλησίες, σχολεία. Πολλοί απ’ αυτούς εργαζόταν στην Κωνσταντινούπολη και σε πόλεις της ελεύθερης Ελλάδας.
Έγκυρες πληροφορίες ως προς τα επαγγέλματα των κατοίκων λαμβάνουμε από τον εκλογικό κατάλογο του 1914 της Υποδιοικήσεως Γρεβενών. Το εμπόριο ανθούσε σε όλη την περιφέρεια κυρίως με τη λειτουργία παντοπωλείων.
Εμποροπανηγύρεις όπως αυτές του Μαυρονόρους, Βεντζι, Αχίλλη Γρεβενών, Τσοτυλίου με κύρια δραστηριότητα την αγοραπωλησία κτηνοτροφικών και φορτηγών ζώων. Οι συναλλαγές, οι αμοιβές γινόταν με οθωμανικό νόμισμα, λίρες, με προϊόντα.
Εκείνο που σηματοδοτεί την περιοχή μας είναι η πλούσια μουσική παράδοση με κυρίαρχο το τραγούδι. Γνωστός ο συγκαθιστός ρυθμός που έρχεται από την αρχαιότητα.
“Το μαύρο το μαντήλι, που δένεις στα μαλλιά
να μη το ξαναδέσεις, ζουρλαίνεις τα παιδιά”
Προνόμιο για την περιοχή μας η εμφάνιση των πρώτων κινηματογραφιστών στα Βαλκάνια των αδελφών Μανάκια από την Αβδέλλα.
Β’ . Η οικογενειακή ζωή και η φύση της περιοχής
Η γυναίκα στενά δεμένη με την οικιακή οικονομία. Η επεξεργασία του μαλλιού, ο αργαλειός προσφέρει πολλά στην ένδυση, στο στρώσιμο του σπιτιού. Εργασία επίπονη όπως λέει και το τραγούδι:
“Το κέντημα είναι γλέντημα και η ρόκα είναι σεργιάνι
κι αυτός ο έρμος αργαλειός είναι σκλαβιά μεγάλη”.
Αφέντης στο σπίτι ο πατέρας. Και τότε υπήρχαν τα διαζύγια με κύριες αιτίες τη βιαιοπραγία, εγκατάλειψη, ψυχική νόσο, ανικανότητα. Η διατροφή στενά δεμένη με τα προϊόντα που παρήγε το σπιτικό χωρίς να παραλείπεται και η νηστεία σύμφωνα με την εκκλησία. Τραχανάς, πέτουρα, όσπρια, τυροκομικά, αυγά, ελάχιστο κρέας, οπωρικά, χοιρινό λίπος (λίγδα) για το μαγείρεμα.
Υπάρχουν εκτεταμένες αναφορές για την ανδρική και γυναικεία ενδυμασία. Η πανέμορφη δασοσκεπής φύση των Γρεβενών αποδίδεται με πλήθος περιγραφών από περιηγητές και ενθυμήσεις του 19ου αιώνα.
Θέριζαν οι αρρώστιες, ελώδης πυρετός, πανούκλα, ευλογιά. Τα φυσικά φαινόμενα όπως κομήτες, παγετός, πλημμύρες, σεισμός, χιονοπτώσεις καταγράφονται σύμφωνα με ενθυμίσεις που με πολύ κόπο κατέγραψε ο συγγραφέας.
Γ. Ρουμανική προπαγάνδα
Άγνωστες πτυχές της ρουμανικής, αυστριακής, προπαγάνδας για ανθελληνισμό του βλαχόφωνου πληθυσμού του τόπου μας δίδονται στο παρόν πόνημα μετά από ιστορική έρευνα και παράθεση γεγονότων από το συγγραφέα. Με οικονομική συνδρομή της Ρουμανίας από τα μέσα του 19ου αιώνα ιδρύονται ρουμανικά σχολεία τα οποία δεν έχουν ιδιαίτερη απήχηση στους βλαχόφωνους. Απόπειρα του Βατικανού για ουνιτική κοινότητα στους βλαχόφωνους οικισμούς απέτυχε. Το Πατριαρχείο ως θεματοφύλακας του ελληνισμού αφορίζει υπευθύνους για τη λειτουργία ρουμανικών σχολείων, επιβάλλει αργία στους ρουμανίζοντες ιερείς, αρνείται την ίδρυση ρουμανικών μητροπόλεων.
Δ. Η ρουμανική προπαγάνδα στην περιοχή Γρεβενών ως το 1900
Νέοι βλαχόφωνοι φτωχοί από οικισμούς της Πίνδου υποκύπτουν από το οικονομικό δέλεαρ, σπουδάζουν ως δάσκαλοι στο Βουκουρέστι το 1865 περίπου και αναλαμβάνουν με παχυλό μισθό τη στελέχωση των ρουμανικών σχολείων στον τόπο μας. Στο Περιβόλι το 1883 σύμφωνα με έκθεση του έλληνα προξένου στο Μοναστήρι το ελληνικό σχολείο είχε 15 μαθητές ενώ το ρουμανικό έφτανε στους 120. Απόπειρα για ανάγνωση του Απόστολου, του Ευαγγελίου στη ρουμανική γλώσσα κατέληγε σε διαμαρτυρίες, ενίοτε και σε συμπλοκές των εκκλησιαζομένων. Άλλοτε οι ελληνόφρονες δεν αντιδρούσαν. Ουνίτης ιερέας στο Περιβόλι. Στον ίδιο οικισμό έχουμε τον ξυλοδαρμό του Μητροπολίτη Γρεβενών Κλήμη γιατί αρνήθηκε να παραστεί στη λειτουργία καθότι του επιβάλλανε να διαβαστεί το Ευαγγέλιο στη ρουμανική γλώσσα. Αργότερα αναγκάσθηκε στα βλαχοχώρια να ψάλλει ο αριστερός χορός στη ρουμανική γλώσσα. Στη βλαχόφωνη Σμίξη σχολείο ρουμανικό δε λειτούργησε. Στη Σαμαρίνα το 1894 καταλαμβάνονται τα δύο σχολεία από ρουμανίζοντες για να φοιτήσουν 15 μαθητές ενώ 350 μαθητές του ελληνικού σχολείου εξαναγκάζονται να κάνουν μάθημα στο νάρθηκα και στην αυλή της εκκλησίας της Μεγάλης Παναγίας. Μητροπολίτης Δωρόθεος αφικνούμενος το 1899 στην Αβδέλλα γίνεται δεκτός με αποδοκιμασίες, ύβρεις, απειλές από ρουμανίζοντες.
Γενικά η κατάσταση στα βλαχοχώρια ήταν έκρυθμη. Το χρήμα έρρεε άφθονο από το Βουκουρέστι. Η προπαγάνδα οργίαζε.
Ε. Η Εθνική Εταιρεία και τα πολεμικά γεγονότα 1896-1897
Πατριώτες της ελεύθερης Ελλάδας ιδρύουν το 1894 την Εθνική Εταιρεία με σκοπό την απελευθέρωση της Μακεδονίας και τιμωρία των Βούλγαρων κομιτατζήδων που τρομοκρατούσαν τους Έλληνες. Ανταρτικά σώματα της Εταιρείας, λησταντάρτες για την ελληνική κυβέρνηση, εισέρχονται στο οθωμανικό έδαφος συγκρούονται με Τούρκους και Βούλγαρους. Οι μάχες άγνωστες σε μας στην περιοχή των Γρεβενών, δείχνει την αποφασιστικότητα των ανταρτών για ενθάρρυνση των Ελλήνων, για αφύπνιση του ελληνικού φρονήματος. Οργανωμένη επίθεση των ανταρτών, πολλοί από τους αντάρτες ήταν Γρεβενιώτες, και Ιταλών εθελοντών, την άνοιξη του 1897 συγκρούεται με Τούρκους στην περιοχή των Γρεβενών. Απόρροια της δράσεως των ανταρτικών σωμάτων ήταν η κήρυξη του ελληνοτουρκικού πολέμου στις 6-4-1897 με υποχώρηση του ελληνικού στρατού και κατάληψη της Καλαμπάκας από τους Τούρκους.
Στ. Η ρουμανική προπαγάνδα στην επαρχία Γρεβενών το 1901-1908.
Η επιρροή και η έντονη δραστηριότητα του Μητροπολίτη Γρεβενών Αγαθάγγελου περιόρισε τη ρουμανική προπαγάνδα στους βλαχόφωνους οικισμούς. Τελικά το 1905 με απόφαση του Μεγάλου Βεζύρη απαγορεύει τον Αγαθάγγελο την επιστροφή στη Μητρόπολη διότι θεωρείται επικίνδυνος για πρόκληση ταραχών, και ο πρέσβης της Ρουμανίας στην Κων/πολη διαμηνύει ότι τυχόν επάνοδος του Αγαθάγγελου θα αποτελούσε εχθρική ενέργεια προς τη Ρουμανία. Το 1906 την ίδια τύχη είχε και ο αρχιερατικός επίτροπος Γρεβενών ο οποίος με αυστηρή επιτήρηση παρέμεινε στο επισκοπείο της Μητροπόλεως Πελαγονίας. Και ο νέος αρχιερατικός επίτροπος φυλακίζεται στα Σέρβια. Ανταρτικά σώματα στηρίζουν τους ελληνόφρονες βλάχους (καπεταν Λούκας) εκτελούν τους ρουμανίζοντες. Γενικά οι βιαιοπραγίες, οι δολοφονίες των δύο αντιμαχόμενων μερίδων ταλάνιζε την περιοχή. Απαγωγές, ληστείες, ανασφάλεια, φυλακίσεις, εκτελέσεις, συμμορίες ρουμανιζόντων δρούσαν ανελέητα καταπιέζοντας τους ελληνόφρονες.
Στις αρχές Δεκεμβρίου 1906 χωροφύλακες συνέλαβαν προκρίτους της Βάρεσιας τους οδήγησαν στη φυλακή των Γρεβενών με την κατηγορία ότι είχαν αποθηκευμένα πυρομαχικά. Στον οικισμό Βάρης παραχείμαζαν αρκετοί βλάχοι κτηνοτρόφοι και οι κάτοικοι αρνούνταν στη λειτουργία ρουμανικού σχολείου. Για δεκατρείς μήνες φυλακίζονται στο Μοναστήρι ο Γεώργιος Μπούσιος και Νικόλαος Κουσίδης επίλεκτα μέλη της γρεβενιώτικης κοινωνίας.
Ζ. Ο ένοπλος Μακεδονικός αγώνας στην περιοχή Γρεβενών 1903-1908
Ο ένοπλος Μακεδονικός αγώνας της περιόδου 1903-1908, αποτελεί συνέχεια της πνευματικής αντίστασης των Ελλήνων κατά των Βουλγάρων που επεδίωκαν τη φυλετική, θρησκευτική, γλωσσική αφομοίωση του ελληνικού πληθυσμού και ειδικά του σλαβόφωνου και βλαχόφωνου.
Ο Μακεδονικός αγώνας είχε μία ιδιομορφία, γιατί πραγματοποιήθηκε κύρια μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων σε ξένη επικράτεια, σε έδαφος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Συνεχής αγώνας γινόταν κι εναντίον των Τούρκων οι οποίοι είχαν ως απώτερο στόχο τον εξισλαμισμό των χριστιανών προσφέροντάς τους ως κίνητρο απαλλαγή φορολογίας ή δίνοντας στους εξωμότες υψηλά αξιώματα.
Το 1870 ο Σουλτάνος μετά από πρόταση του Ιγνάτιεφ, Ρώσου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, υπογράφει φιρμάνι με το οποίο ιδρύεται Βουλγαρική αυτόνομη εκκλησία την Εξαρχία αποτελούμενη από 13 επαρχίες από σύνολο 49 ευρωπαϊκών. Το Πατριαρχείο παρακάμπτεται.
Η Βουλγαρική Εξαρχία θέτει ως στόχο τον προσηλυτισμό των σλαβόφωνων πληθυσμών με ειρηνικό ή και βίαιο τρόπο αλλά κι αυτών των ελληνόφωνων κατοίκων να υπαχθούν στη δική τους εκκλησιαστική δικαιοδοσία. Ιδρύουν βουλγαρικά σχολεία, επιβάλλουν τη χρήση της σλαβικής γλώσσας στις εκκλησίες.
Ο ελληνισμός αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο. Οργανώνεται, ιδρύει σχολεία, εκκλησίες. Αρχίζει ο Μακεδονικός Αγώνας.
Το 1897 ιδρύεται το βουλγαρικό κομιτάτο. Οι πρώτες σφαγές ελλήνων προκρίτων το 1900. Το 1902 ο Ίων Δραγούμης γραμματέας του ελληνικού προξενείου Μοναστηρίου ιδρύει την οργάνωση «Μακεδονική Άμυνα». Περιοδεύει σε όλους τους οικισμούς του βιλαετίου και σχηματίζει επιτροπές. Το 1903 ιδρύεται στην Αθήνα το «Μακεδονικόν Κομιτάτο». Λειτουργεί το «Κέντρο Τρικάλων» το οποίο παρείχε βοήθεια προς τα ανταρτικά σώματα.
Η επανάσταση του ΉΛΙΝΤΕΝ ημέρα εορτής του προφήτη Ηλία στις 20 Ιουλίου 1903 από τους Βούλγαρους σε πόλεις της βορειοδυτικής Μακεδονίας θεωρείται η απαρχή του ένοπλου Μακεδονικού Αγώνα ο οποίος έληξε με την επανάσταση των Νεότουρκων το 1908. Μακεδονομάχοι, οπλαρχηγοί που έδρασαν στην περιφέρεια Γρεβενών ήταν πολλοί. Μεταξύ αυτών ο Ζαρκάδας από τους Μαυραναίους, Ναούμ Σπανός από τη Χρούπιστα, Στέργιος Καρατάσος από το Περιβόλι, Αρκούδας από τη Σαμαρίνα, Λούκας Κόκκινος από τη Ραντοσίνιστα, Διαμάντης Μάνος από το Σπήλαιο, Κώστας Σταυράκης (Βερβέρας) από την Τίστα. Στο πλευρό των οπλαρχηγών και η εκκλησία με τους ιερείς μέλη των επιτροπών «Άμυνας» με προεξάρχοντα το Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη.
Ονομαστοί οπλαρχηγοί από την ελεύθερη Ελλάδα υπηρέτησαν το Μακεδονικό Αγώνα όπως ο Ευθύμιος Καούδης, Γεώργιος Κατεχάκης από Ηράκλειο, καπετάν Γεώργιος Τσόντος ή Βάρδας (Σφακιά), Ιωάννης Καραβίτης, Δικώνυμος Μακρής με πρώτο αρχηγό τον ανθυπολοχαγό του πυροβολικού Παύλο Μελά ο οποίος σκοτώθηκε στη Στάτιστα της Καστοριάς στις 13-10-1904 μετά από κατάδοση Βουλγάρων στις τουρκικές αρχές.
Η Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στη Ζάμπουρδα βοήθησε τα μάλα για την επιτυχή έκβαση του Μακεδονικού Αγώνα. Αποτέλεσε πέρασμα, φιλοξένησε αντάρτες με τη ευφυή σκέψη να προμηθευτούν δεύτερη σπαρτίνα καθ’ ότι η αρχική είχε σφραγισθεί από τους Τούρκους. Τη θέση απόκρυψης της νέας σπαρτίνας ανακάλυψε ο αδερφός του ιερομόναχου Γεννάδιου Γκανόπουλου. Λόγω του επιπόλαιου χαρακτήρα του αδερφού του ο Γεννάδιος δε δίστασε να προτρέψει αντάρτες προκειμένου να τον σκοτώσουν όπως και έγινε. Για τη λειτουργία της σπαρτίνας υπεύθυνος ήταν ο μοναχός Κοσμάς Καραπατάκης από Σαρακήνα. Βέβαια στα Βέντζια δρούσε η συμμορία του Βαλαά Γκρόζου με έδρα την Τόριστα για αυτό πολλά ανταρτικά σώματα προτιμούσαν τη διάβαση του Αλιάκμονα από το πορθμείο του Πόρου.
Σημαντική προσπάθεια του συγγραφέα να καταγράψει τους Μακεδονομάχους ανά οικισμό, συνολικά 64 οικισμοί μεταξύ των οποίων και τον παππού μου Δημήτριο Αποστόλου.
Η. Από το κίνημα των Νεότουρκων ως τις παραμονές της απελευθέρωσης.
Ο σύνδεσμος Τούρκων αξιωματικών «Οθωμανική Αδελφότης ενώσεως και προόδου» επαναστατεί στις 8 Ιουλίου 1908, γνωστό ως κίνημα των Νεότουρκων, στη Ρέσνα του Μοναστηρίου. Το Σεπτέμβριο προκηρύσσονται εκλογές. Για το νομό Σερβίων δύο βουλευτικές έδρες. Αποφασίζεται η υποψηφιότητα ενός Έλληνα για Κοζάνη και ένας για Γρεβενά. Στα Γρεβενά οι υποψηφιότητες δύο του Γεώργιου Μπούσιου και Νικόλαου Κουσίδη ο οποίος υποχωρεί χάριν της ενότητας. Εκλέγονται οι δύο Έλληνες Δρίζης από Κοζάνη, Γεώργιος Μπούσιος από Γρεβενά. Σε σύνολο 94 εκλεκτόρων του Νομού Σερβίων οι 63 ήταν Έλληνες. Στον καζά Ανασελίτσης-Γρεβενών από τους 54 εκλέκτορες οι 45 ήταν Έλληνες.
Οι Νεότουρκοι σκληραίνουν τη στάση τους έναντι των Ελλήνων. Πρόκριτοι, ιερείς, δάσκαλοι, επιφανείς προσωπικότητες, συκοφαντούνται, φυλακίζονται, εκτοπίζονται, δολοφονούνται. Ο ανηλεής ξυλοδαρμός του ιερέα Αθανασίου Ρούση, εφημερίου στο Αράπη, σύμφωνα με υπόμνημα γρεβενιωτών κατοίκων προς τον Πατριάρχη δείχνει τη βαρβαρότητα το μίσος των τούρκων αξιωματικών έναντι των Ελλήνων.
Οι άλλοτε Μακεδονομάχοι, οπλαρχηγοί δολοφονούνται. Η πολιτική αυτή συνέβαλε στην προσέγγιση Ελλήνων και Βουλγάρων με αρχιτέκτονα συμφιλίωσης το Γρεβενιώτη βουλευτή του Οθωμανικού Κοινοβουλίου Γεώργιο Μπούσιο. Προσέγγιση που τα αποτελέσματα φάνηκαν με την κήρυξη και επιτυχή έκβαση του Αου Βαλκανικού πολέμου το 1912.
Στην οθωμανική βουλή ο Μπούσιος εκπροσωπεί επάξια τον ελληνισμό. Τον Ιούνιο (2 του μηνός) του 1909 ψηφίζεται ο νόμος περί καθολικής στρατεύσεως με τη σύμφωνη γνώμη τεσσάρων ελλήνων βουλευτών μεταξύ αυτών και του Μπούσιου και ελληνικής κυβέρνησης. Συνολικά οι έλληνες βουλευτές ήταν 24. Μέχρι τότε οι μη μουσουλμάνοι κάτοικοι της οθωμανικής αυτοκρατορίας δε στρατεύονταν αλλά κατέβαλλαν ετήσιο φόρο απαλλαγής από τη στράτευση.
Το 1910 μετά από πιέσεις της Πύλης προς το Πατριαρχείο ο Μητροπολίτης Γρεβενών Αγαθάγγελος απομακρύνεται και τη θέση του αναλαμβάνει ο Αιμιλιανός ο οποίος μαρτύρησε την 1η Οκτωβρίου του 1911. Πλήθος στοιχείων αναφέρονται στη δολοφονία του Αιμιλιανού, του διάκου και του αγωγιάτη και όσα ακολούθησαν. Εκπρόσωπος των νεοτούρκων στα Γρεβενά ο αιμοσταγής Μπεκήρ Αγάς. Χαρακτηριστική η απάντησή του στο Μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανό «Είπες, δεσπότ, εφέντη ότι έχεις την πέννα σου και γράφεις. Πρέπει να ξεύρης όμως, ότι και εγώ έχω το σπαθί μου».
Στις εκλογές του Μαρτίου του 1912 στην επαρχία Γρεβενών σε σύνολο 17 εκλεκτόρων εξελέγησαν 6 Έλληνες, 2 ρουμανίζοντες και 9 μουσουλμάνοι. Βουλευτές του Νομού Σερβίων εξελέγησαν ο γρεβενιώτης Γρηγόριος Αναγνώστου και ο εκ Σερβίων μουσουλμάνος Οσμάλ Κιαμήλ βέης.
Θ. Η απελευθέρωση
Η πόλη των Γρεβενών εγκαταλείπεται από τον υπερασπιστή της Μπεκήρ Αγά με σκοπό να προβάλλει αντίσταση στη γενέτειρά του Τσούρχλι. Ως προς την ημερομηνία απελευθέρωσης οι απόψεις διίστανται. Ο παπα-Κοκόλης στο ημερολόγιό του γράφει ότι τα Γρεβενά απελευθερώθηκαν στις 13 Οκτωβρίου. Ο Αριστοτέλης Διαμάντης μουσικός και ποιητής αποθανάτισε την απελευθέρωση με τετράστιχο.
Στο Γριβινό μας έφτασες
γλυκειά ελευθερία
Σάββατο μέρα έλαμψες
μετά τη μεσημβρία
Δεδομένου ότι η πόλη της Κοζάνης απελευθερώθηκε ημέρα Πέμπτη 11 Οκτωβρίου συνάγεται ότι το Σάββατο ημέρα απελευθερώσεως Γρεβενών ήταν 13.
Ωστόσο ο Γεννάδης εισήλθε στην πόλη στις 15 Οκτωβρίου. Άμεσα απέστειλε τηλεγράφημα στο Γενικό Στρατηγείο «Μεσημβρίαν κτέλαβον πόλιν Γρεβενών αμαχητί, του τουρκικού στρατού αποσυρθέντος εις Λειψίσταν άμα τη αναγγελία της προελάσεως των ημετέρων. Υποδοχή εκ μέρους των κατοίκων ανεξαρτήτως θρησκεύματος ενθουσιώδης. Απόσπασμα ευζώνων, Γεννάδης».
Τα Γρεβενά ανακαταλαμβάνονται από δυνάμεις του Μπεκήρ στις 2 Νοεμβρίου. Η αποφασιστικής νικηφόρα μάχη της Σιάτιστας στις 4 Νοεμβρίου εδραίωσε τον απελευθερωτικό αγώνα στην περιοχή και έδωσε τη δυνατότητα στις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις να διασφαλίσουν την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και να κινηθούν τμήματα για απελευθέρωση της Ηπείρου.
Ενδιαφέρον ο εξασέλιδος επίλογος του συγγραφέα κρατώ την κατακλείδα «Οι λαοί δεν έχουν να μοιράσουν τίποτε και μπορούν να συμβιώσουν αρμονικά. Αλλά τα σχέδια των ισχυρών της γης απεργάζονται διαρκώς συμφορές γι’ αυτούς». Στο βιβλίο παρατίθενται λεπτομερώς ιστορικά γεγονότα και έτσι πρέπει να είναι γιατί αυτά αποτελούν μάρτυρες της ιστορικής αλήθειας και συμβάλλουν στη δημιουργία ιστορικής συνείδησης στην κατανόηση της εθνικής και τοπικής ιστορίας.
Ευχαριστούμε Απόστολε που με τους τρεις τόμους Σελίδες Ιστορίας Γρεβενών από την αρχαιότητα ως την απελευθέρωση των Γρεβενών (χίλιες τετρακόσιες οκτώ σελίδες, αρ. 1408) πρόσφερες υπηρεσίες στον τόπο μας. Τα Γρεβενά έχουν ιστορία, Στις καρδιές μας είσαι ο Γρεβενάρχης. Ευχαριστώ που με ακούσατε.
