ΧΡΙΣΤΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ

εκδότης του Λεξικού του Φωτίου, και τα χειρόγραφα της Ζάβορδας

Ο Χρίστος Ι. Θεοδωρίδης (1935-2009) γεννήθηκε στο χωριό Φελλί Γρεβενών από πολύ φτωχούς γονείς, όπως και πλείστοι άλλοι συντοπίτες του. Αντιμετώπισε πολλές δυσκολίες ως μαθητής του Γυμνασίου και, μετέπειτα, ως φοιτητής, όμως μπόρεσε να σπουδάσει στα πέτρινα εκείνα χρόνια (κατοχή, εμφύλιος πόλεμος, μετεμφυλιακή εποχή). Ο άθλος του αυτός, διότι περί άθλου πρόκειται, επετεύχθη χάρη στην υπομονή, την επιμονή και στην απαράμιλλη εργατικότητά του, που απέρρεαν από την ακλόνητη πίστη του στις αξίες του ελληνικού και χριστιανικού πολιτισμού.

Το 1959 εισήχθη στη φιλοσοφική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ως αριστούχος φοιτητής εξασφάλισε τη συνέχιση των σπουδών του με την υποτροφία του Ιδρύματος κρατικών υποτροφιών. Σπούδασε Κλασική, Βυζαντινή και Νεοελληνική Φιλολογία. Μετά την λήψη του πτυχίου και την εκπλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων ανοίχθηκε εμπρός του θύρα για ακαδημαϊκή σταδιοδρομία. Ήδη το 1959 ο Λίνος Πολίτης, σε μια από τις ερευνητικές του αποστολές για αναζήτηση και καταγραφή χειρογράφων, καθ’ υπόδειξη και εντοπίων, είχε εντοπίσει στη βιβλιοθήκη της ιεράς μονής του οσίου Νικάνορα Ζάβορδας πλήρως σωζόμενο το χειρόγραφο μεγάλο λεξικό του πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως και αγίου της Εκκλησίας, Φωτίου.

Τα δύο άλλα σωζόμενα χειρόγραφα του ίδιου έργου, του Βερολίνου και του Καίμπριτζ, είναι ελλιπή. Το χειρόγραφο του Βερολίνου διασώζει μόνο μέρος του στοιχείου Α, ενώ από το χειρόγραφο του Καίμπριτζ έχει χαθεί περισσότερο από το 1/3 του κειμένου λόγω απώλειας 120 περίπου φύλλων από την αρχή, το μέσο και το τέλος του έργου. Έτσι, η αξία του χειρογράφου της Ζάβορδας είναι αυταπόδεικτη. Μας παραδίδει, μόνο αυτό, αν και με κάποιες συντμήσεις στο κείμενο των λημμάτων, ένα μεγάλο μέρος του Λεξικού, άγνωστο ως τότε. Ο Πολίτης εκτός από φωτισμένος δάσκαλος της νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ήταν υπέροχος άνθρωπος και δεινός παλαιογράφος. Είχε δημιουργήσει και φροντιστήριο Παλαιογραφίας στη φιλοσοφική σχολή, στην οποία δίδασκε. Ίσως η ανακάλυψη του λεξικού του Φωτίου να αποτέλεσε τη μεγαλύτερη επιτυχία του ως παλαιογράφου.

Η διεθνής επιστημονική κοινότητα έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για το έργο που, όπως και άλλα βυζαντινά λεξικά, είναι περισσότερο συλλογή σπάνιων λέξεων και εκφράσεων για χρήση επίδοξων ποιητών και πεζογράφων (Λέξεων συναγωγή δι’ ων ρητόρων τε πόνοι και συγγραφέων εξωραΐζονται μάλιστα όπως είναι ο τίτλος του). Βασιλικό (μετέπειτα Εθνικό) Ίδρυμα Ερευνών ανέλαβε τη χρηματοδότηση της κριτικής έκδοσής του υπό την καθοδήγηση των καθηγητών της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ι.Φ. Κακριδή, Στ.Καψωμένου και Λ. Πολίτη. Επιστημονικός συνεργάτης της επιτροπής εκδόσεως διετέλεσε κατά το διάστημα 1964-1966 και ο Χρίστος Θεοδωρίδης. Κατά το ακαδημαϊκό έτος 1966-1967 ο Γρεβενιώτης φέρελπις εργάστηκε στο πανεπιστήμιο του Αμβούργου σε ανάλογο έργο, την προετοιμασία του Index Hippocraticus στο πλαίσιο του προγράμματος Thesaurus Linguae Graecae. Εκεί εκπόνησε, ως υπότροφος της «Γερμανικής Υπηρεσίας Ακαδημαϊκών ανταλλαγών», τη διδακτορική του διατριβή (1967-1970) με θέμα «Τα αποσπάσματα του Φιλοξένου του Γραμματικού», έκδοση που απέσπασε ευμενείς κριτικές. Επανήλθε στην Ελλάδα και στη Θεσσαλονίκη, όπου για λίγο (1971) εργάστηκε και πάλι ως επιστημονικός συνεργάτης στην έκδοση του λεξικού του Φωτίου και στη συνέχεια υπηρέτησε ως επιμελητής στην έδρα της Κλασικής Φιλολογίας του καθηγητή Γ.Μ. Σηφάκη, ως υφηγητής και επίκουρος καθηγητής (1971-1984). Το 1974 οι καθηγητές Ι. Φ. Κακριδής και Λίνος Πολίτης του πρότειναν να αναλάβει την ευθύνη για την έκδοση του λεξικού. Αποδέχθηκε την πρόταση υπό την προϋπόθεση ότι η έκδοση θα έφερε το όνομά του. Για την προετοιμασία του Α΄ τόμου εργάστηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα στη Γερμανία με την υποστήριξη του γερμανικού Ιδρύματος “Alexander von Humboldt” .

Το 1984 ο Χρ. Ι. Θεοδωρίδης εξελέγη αναπληρωτής και το 1987 τακτικός καθηγητής στο τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Οι εκλέκτορες καθηγητές επιβράβευσαν την αξιοκρατία στην επιστημονική προσωπικότητα του Θεοδωρίδη. Αλλά και προσωπικότητες του ακαδημαϊκού χώρου αναγνώρισαν το έργο του Θεοδωρίδη και έγραψαν επαινετικά γι’ αυτόν, τον εκδότη του Λεξικού του Φωτίου, μόλις κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος (λήμματα Α-Δ) από τον εκδοτικό οίκο του Βερολίνου Walter de Gruyer (1982). Ο αείμνηστος καθηγητής της αρχαιολογίας Μανόλης Ανδρόνικος σε επιφυλλίδα του στην εφημερίδα των Αθηνών «Βήμα» (9.1.1983) έγραφε:
«Χρωστώ στον αναγνώστη μια προκαταρκτική δήλωση: Γνωρίζω πως είμαι αναρμόδιος να παρουσιάσω όπως θα του άξιζε το έργο που μόλις εκυκλοφόρησε με τον τίτλο: «Photii Patriarchae Lexikon I, A-Δ, φοβούμαι όμως πως, αν δεν αποφάσιζα εγώ να το μνημονεύσω σε τούτη τη στήλη, θα έμενε άγνωστο πέρα από ένα πολύ στενό κύκλο ειδικών. Ακόμη οφείλω να προσθέσω πως η παρουσίαση αυτή δεν έχει καθόλου τον επιστημονικό χαρακτήρα, που αρμόζει σε τέτοιας μορφής έργα. Τελικά το Λεξικό αυτό μου δίνει απλώς την αφορμή να θίξω για μίαν ακόμη φορά το πρόβλημα της έρευνας στον τόπο μας και τη μοίρα των ερευνητών.

Δήλωσα προκαταβολικά πως δεν είμαι καθόλου αρμόδιος να μιλήσω ουσιαστικά για το έργο. Φτάνει όμως να φυλλομετρήσει και ο πιο ανίδεος τις 450 σελίδες του Λεξικού, για να καταλάβει αμέσως πόσος μόχθος, πόση σοφία, πόση ευσυνειδησία και πόση θαυμαστή σχολαστικότητα χρειάστηκε, για να φτάσει στο τυπογραφείο τούτος ο τόμος. Και αν σε άλλες εποχές θα κέρδιζε τις επαινετικές κρίσεις των ομοτέχνων του, σήμερα, στους καιρούς της βιαστικής και εύκολης παραγωγής, η αφιέρωση χρόνων και χρόνων σε μια δουλειά ουσιαστικά πολύτιμη αλλά φαινομενικά άχαρη και ολότελα αντίθετη προς τα ρεύματα της εποχής μας, μόνο θαυμασμό και ευγνωμοσύνη πρέπει να προκαλέσει. Αν μάλιστα ο κριτής γνωρίζει τον άνθρωπο που του χρωστούμε τούτη την προσφορά, όπως συμβαίνει με τον συντάκτη αυτού του κειμένου, τότε ο θαυμασμός του γίνεται ακόμη μεγαλύτερος. Η σεμνότητά του φτάνει τα όρια της δειλίας και η μετριοφροσύνη του σε αιφνιδιάζει. Είμαι βέβαιος πως οι φιλόλογοι θα αναγνωρίσουν στον τόμο του Λεξικού τη σοφία ενός ασυνήθιστα ώριμου φιλολόγου, που πιστεύει στη γοητεία της πιο πεζής και μικροσκοπικής, θα έλεγα, ανάλυσης. Εμείς οι άλλοι χαιρόμαστε γιατί υπάρχουν ακόμη τέτοιοι ερευνητές, που δεν έχουν απελπιστεί από τις δυσκολίες και τις αντίξοες συνθήκες δουλειάς που υπάρχουν στον τόπο μας, που συνεχίζουν να «λάμνουν πάω στα νερά, πεισματάρηδες» και υποδειγματικοί. Γιατί ξέρουμε πως δεν είναι εκείνοι που ψάχνουν να βρουν τα οργανωτικά σχήματα της έρευνας αυτοί που θα την οδηγήσουν αληθινά μπροστά, αλλά όσοι μέσα ή έξω από οποιοδήποτε σχήμα, με τα υλικά μέσα ή χωρίς αυτά, με τη βοήθεια ή με τα εμπόδια ιδρυμάτων και Πολιτείας, πιστεύουν στο έργο τους και είναι αποφασισμένοι να το συνεχίσουν με μόνο στόχο την επιστημονική αλήθεια και την επιστημονική δικαίωση.

Ο Χρίστος Θεοδωρίδης έχει την αρετή να αγαπά τη δουλειά του και η μόνη τύχη του ήταν να βρει άξιους δασκάλους. Μια συγκυρία που έχει κιόλας αποδώσει πολύτιμους καρπούς . Αξίζει να λιγοστέψουν οι δυσχέρειες στη συνέχιση του γόνιμου δρόμου του».

Λόγω των συνεχών επαφών του με Γερμανούς συναδέλφους του υπηρέτησε για διάστημα ως επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, όπου δίδαξε Ελληνική Φιλολογία. Τη βαθιά γνώση του της ελληνικής γραμματείας από τον Όμηρο ως τους βυζαντινούς συγγραφείς την έδειξε τόσο στην περιοχή της λυρικής, της δραματικής και της ελληνιστικής ποίησης όσο και στην περιοχή της ιστοριογραφίας, των παροιμιών και των σχολίων και κυρίως στη λεξικογραφία. Την έκδοση του Λεξικού του Φωτίου τη θεωρούσε το έργο της ζωής του.

Ο διαπρεπής φιλόλογος West, καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο του Λονδίνου, o οποίος, με αφορμή τον θάνατο του, χαρακτηρίστηκε από έγκριτους φιλολόγους ως ο Βιλαμόβιτς της εποχής μας («Βήμα 27.7.2015), είχε γράψει για τον εκδότη του Λεξικού: «Το έργο του Θεοδωρίδη φυσικά αποτελεί τεράστια πρόοδο από την πλευρά της εκδοτικής τεχνικής με αρίθμηση των γλωσσών (λημμάτων), δήλωση των πηγών στο περιθώριο και διπλό υπόμνημα, όπου παρατίθενται όλα τα κείμενα από τη γραμματική παράδοση και παρέχονται ακριβείς πληροφορίες για τις διάφορες γραφές και τις εικασίες των μελετητών. Για τα στοιχεία α-φ έχουμε τώρα μια οριστική έκδοση. Εάν δεν εμφανιστούν κάποια από τα φύλλα του g που λείπουν, ή ένα χειρόγραφο ανεξάρτητο από το g, ο Φώτιος δεν θα χρειαστεί να επανεκδοθεί ποτέ (Bryn Mawr Classical Review 2013.07.50)

Ο φιλόλογος C.J. Ruijgh, καθηγητής ελληνικής γλωσσολογίας στο πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ είχε γράψει: «Θέλουμε να τελειώνουμε αυτή τη βιβλιοκρισία ευχαριστώντας τον κ. Θ. για τις υπηρεσίες που πρόσφερε στην ελληνική φιλολογία και ευχόμενοι να επιτύχει να φέρει σε αίσιο τέλος τους υπόλοιπους τόμους του Λεξικού». (Mnemosyne 4th ser. 38.3-4. [1985] 431). Και ο Enzo Degani, καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια, έγραψε: «Ξένος προς τα πετάγματα και τις προκλήσεις της φαντασίας, στηριζόμενος σταθερά στα δεδομένα της παράδοσης και στις καθαρές μεθοδολογικές αρχές ο Θ. επιτέλεσε το κοπιαστικό καθήκον του με μεγάλη εντιμότητα και ακρίβεια. (…) Ο παρών τόμος, που έγινε με μεγάλη ακρίβεια, προσοχή και φροντίδα, αντιπροσωπεύει μια συμβολή που αποτελεί τιμή για την ελληνική φιλολογία». (Gnomon 59.7 [1987] 584-585). Ανάλογη ήταν η υποδοχή του Β΄ τόμου του Λεξικού (στοιχεία Ε-Μ), που δημοσιεύτηκε από τον ίδιο εκδοτικό οίκο το 1998.

Τις επιστημονικές επιδόσεις του Χρ. Ι. Θεοδωρίδη εξετίμησε η Ακαδημία των Επιστημών της Γοττίγγης με την εκλογή ως αντεπιστέλλοντος μέλους της.

Τον Σεπτέμβριο του 2009, ύστερα από σύντομη σοβαρή ασθένεια, ο Χρ.Θεοδωρίδης απεβίωσε χωρίς να προλάβει να ολοκληρώσει το έργο του. Ο Γ΄ τόμος (στοιχεία Ν-Φ), που εκδόθηκε το 2013, έγινε από τα κατάλοιπά του με την επιμέλεια της συζύγου του Χρίστου Θεοδωρίδη, Νίκης Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη, τέως αναπληρώτριας καθηγήτριας της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας στη φιλοσοφική Σχολή του Α.Π. Θεσσαλονίκης.

O Φιλολογικός, Ιστορικός και Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων, γενέτειρας της συζύγου του, Νίκης Παπατριανταφύλλου, καθιέρωσε βραβείο αριστείας στη μνήμη του Χρίστου Θεοδωρίδη, το οποίο απονέμεται κάθε χρόνο σ’ εκείνον τον φοιτητή ή φοιτήτρια, που συγκέντρωσε την υψηλότερη άριστη βαθμολογία κατά την εισαγωγή του σε Τμήμα Φιλοσοφικής Σχολής ελληνικού Πανεπιστημίου.
Τον Μάιο του 2015 κυκλοφόρησε από τον οίκο Walter de Gruyer (Βερολίνο-Βοστώνη) τιμητικός τόμος 592 σελίδων στη μνήμη του με τίτλο “Lemmata” (Λήμματα) και υπότιτλο «Συμβολές στη μνήμη του Χρίστου Θεοδωρίδη», που περιλαμβάνει 34 άρθρα Ελλήνων και ξένων καθηγητών Φιλολογίας από διάφορα Πανεπιστήμια της Ευρώπης. Η εκδοτική επιτροπή αποτελούμενη από τους καθηγητές Μ. Τζιάτζη (Κομοτηνή), M. Billerbeck (Fribourg), Fr. Montanari (Γένοβα) και Κ. Τσαντσάνογλου (Θεσσαλονίκη) σημειώνει στον Πρόλογο για τον τιμώμενο: «Τη βαθιά γνώση του της ελληνικής γραμματείας από τον Όμηρο ως τους βυζαντινούς συγγραφείς την έδειξε τόσο στην περιοχή της λυρικής, της δραματικής και της ελληνιστικής ποίησης όσο και στην περιοχή της ιστοριογραφίας, των παροιμιών και των σχολίων και κυρίως στη λεξικογραφία.

Την έκδοση του Λεξικού του Φωτίου τη θεωρούσε το έργο της ζωής του. Στους εκδότες φάνηκε ιδιαίτερα ταιριαστό να δώσουν τον τίτλο ΛΗΜΜΑΤΑ στον αφιερωματικό του τόμο, καθώς, η σημασία της λέξης ως «τεχνικού όρου» παραπέμπει καταρχήν στη λεξικογραφία, που ενδιέφερε ιδιαίτερα τον Θεοδωρίδη. Από την άλλη, η λέξη έχει μια παλαιά σημασία και δηλώνει αυτό που παίρνει κάποιος από έναν άλλο (anything received, gain, profit = κάθε τι που δέχεται κάποιος, κέρδος, όφελος [Λεξικό των Liddell-Scott-Jones]). Συνεπώς, και οι συμβολές στον τιμητικό τόμο νοούνται ως Λήμματα τα οποία ο τιμώμενος δέχεται ως δώρα. Ο Γ.Μ. Σηφάκης, καθηγητής της φιλοσοφικής σχολής του Α.Π.Θ. έγραψε επαινετικά λόγια στο άρθρο του «Τιμητική μαρτυρία για έναν επί πολλά έτη συνάδελφο». Σ’ αυτό παραθέτει τα αποσπάσματα κριτικών των εγκρίτων φιλολόγων, τα οποία ήδη παραθέσαμε.

Απόστολος Γ. Αποστολίδης*
Τέως Λυκειάρχης (φιλόλογος, νομικός)

*Ο Απόστολος Αποστολίδης κατάγεται από το Καλόχι Γρεβενών και διαμένει στην Αθήνα.