Η μεγάλη επιτυχία των φετινών εκδηλώσεων για τον οπλαρχηγό Θεόδωρο Ζιάκα που έγιναν στο Σπήλαιο Γρεβενών, οφείλεται σίγουρα και στον ομιλητή Απόστολο Παπαδημητρίου, ο οποίος αναφέρθηκε με στοιχεία αλλά και προβληματισμούς στο έργο και στις δράσεις του ήρωα των Γρεβενών:

῾Η ἐπανάσταση τοῦ 1854

Γενική κατάσταση τῆς ἐποχῆς – Ἔναρξη τῆς ἐπαναστάσεως

Στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα ὑπῆρχαν καί μετά τό 1830 πυρῆνες ἐπαναστατικῆς δράσης, οἱ ὁποῖοι κατευθύνονταν ἀπό Βορειοελλαδίτες ὁπλαρχηγούς, μεταξύ τῶν ὁποίων πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτιζε ὁ Θεόδωρος Ζιάκας, ἐγκατεστημένος στήν περιοχή τῆς Λαμίας ἀπό τό 1833. Ἡ γαλλική ἐπιρροή στούς Ἁγίους Τόπους προκάλεσε τήν ἀντίδραση τῶν Ρώσων, οἱ ὁποῖοι, μετά την ἀπόρριψη τῶν προτάσεών τους ἀπό την Πύλη, εἰσέβαλαν τό 1853 στή Μολδοβλαχία. Στήν Ἑλλάδα ἡ εἴδηση προκάλεσε ἐνθουσιασμό καί ἐπαναστατική διάθεση, ἡ ὁποία ἐνισχυόταν ἀπό πύρινα ἄρθρα σέ ἐφημερίδες. Πολλοί θεωροῦσαν ὅτι εἶχε φθάσει ἡ ὥρα νά πραγματοποιηθεῖ ἡ «Μεγάλη ἰδέα». Ὁπλαρχηγοί καταγόμενοι ἀπό ὑπόδουλες περιοχές ἄρχισαν νά ὀργανώνουν σώματα. Ἡ Τουρκία, ὑποστηριζόμενη ἀπό Ἀγγλία καί Γαλλία, κήρυξε τόν πόλεμο κατά τῆς Ρωσίας.  

Στίς ἀρχές τοῦ 1854 καί ἐνῶ ὁ ρωσοτουρκικός πόλεμος συνεχιζόταν, ὁ ἐπαναστατικός ἀναβρασμός ἐντάθηκε. Τά αἰσθήματα τοῦ λαοῦ συμμεριζόταν καί ὁ Ὄθων. Στήν Ἤπειρο ἀπεστάλη ὡς ἀρχηγός τῶν ἐπαναστατῶν ὁ στρατηγός Θεόδωρος Γρίβας, στή Θεσσαλία ὁ Χριστόδουλος Χατζηπέτρος, ὑπασπιστής τοῦ Ὄθωνα. Στίς 30 Ἰανουαρίου πλῆθος καταδίκων δραπέτευσαν ἀπό τή φυλακή τῆς Χαλκίδας με την ἀνοχή τῶν ἀρχῶν. Ἀπό αὐτούς 80 ἀκολούθησαν τόν Θεόδωρο Ζιάκα. Αὐτός στίς ἀρχές Φεβρουαρίου εἰσῆλθε στό ὀθωμανικό ἔδαφος στήν περιοχή τοῦ Δομοκοῦ. Μέ ἔκθεσή του (5/17.2. 1854) ὁ Ἄγγλος πρέσβης στήν Ἀθήνα πληροφοροῦσε τό Ὑπουργεῖο του: «Μεταδίδεται ὅτι 300 ἄνδρες διέβησαν ἐξ  Ἑλλάδος εἰς Τουρκίαν παρά τά Ἄγραφα». Ἡ πρώτη διπλωματική πίεση Ἀγγλίας καί Γαλλίας ἐκδηλώθηκε διά τῶν πρεσβευτῶν τους στήν Ἀθήνα στίς 12/24 Φεβρουαρίου. Τά κοινά συμφέροντα τῶν ἀσπόνδων ἐχθρῶν ἀπό τήν ἐποχή τῶν ναπολεοντείων πολέμων τούς εἶχαν ὁδηγήσει σέ συμμαχία κατά τῆς Ρωσίας καί ὑπέρ τῆς Τουρκίας.

Ὁ Ζιάκας μέ τούς ἄνδρες του κατηφόρησαν πρός τή θεσσαλική πεδιάδα καί ἐδωσαν τήν πρώτη μάχη στήν Ἀνάβρα. Στή συνέχεια μαζί μέ τό σῶμα τοῦ Καταραχιᾶ κινήθηκαν ἐπί τῆς λοφοσειρᾶς ἀνατολικά τοῦ Μέγδοβα. Μάχες δόθηκαν στά ἡμιορεινά τῆς Καρδίτσας καί ὁ Ζιάκας διέτρεξε κίνδυνο ἀπό ἰσχυρή δύναμη τοῦ πασᾶ τῆς Καρδίτσας. Τραυματίστηκε ἐλαφρά καί ἀναγκάστηκε νά ὑποχωρήσει σέ μονή τῆς περιοχῆς. Ἐκεῖ συναντήθηκε μέ τό κύριο σῶμα τῶν ἐπαναστατῶν ὑπό τόν Χατζηπέτρο. Σχηματίστηκε σῶμα δυνάμεως 2.000 ἀνδρῶν. Στίς 7 Μαρτίου ἀνάγκασαν 3.000 Τούρκων να κλειστοῦν στό Φανάρι τῆς Καρδίτσας.

Ἡ προοπτική ἐπιτυχίας τῶν ἐπαναστατῶν ἀναστάτωσε ὄχι μόνο τούς Ὀθωμανούς ἀλλά καί τούς Ἄγγλους. Ὁ πρόξενος τῆς Ἀγγλίας στή Θεσσαλονίκη ἔλαβε τήν ἐντολή νά κατέλθει στή Λάρισα. Μέ ἔκθεσή του (6/18.3) ἐνημέρωνε τόν πρέσβη στήν Κωνσταντινούπολη: «Εἰς τήν πρόσφατον ἥτταν τῶν ἐπαναστατῶν εἰς τούς πρόποδας τῶν Ἀγράφων ὁ Καπετάν Lacca ἐπληγώθη ἐπικινδύνως, ἀλλ’ ὅλη ἡ ἀποσκευή καί τά ἔγγραφά του κατελήφθησαν, ὡς καί δεκατέσσερα κιβώτια μέ φυσίγγια, πολλά τῶν ὁποίων ὁ Βασίφ πασᾶς λέγει ὅτι ἔχουν δηλητηριώδεις σφαίρας. Τοῦτο ὑπωψιάζετο ἐπί μακρόν ὁ πασᾶς λόγῳ τῶν μοιραίων ἀποτελεσμάτων ἐξ ἐλαφρῶν τραυμάτων, ὠμοτάτη πρᾶξις, διά τήν ὁποίαν δέν ἐνόμιζεν ὅτι ἕνας Ἕλλην κλέφτης ἦτο ἱκανός».

Ὁ καπετάν Lacca τῆς ἐκθέσεως εἶναι ὁ Θεόδωρος Ζιάκας. Ἀξίζει κάποιος σχολιασμός. Ἡ κατηγορία γιά χρήση δηλητηριωδῶν σφαιρῶν, μᾶλλον μύθευμα τοῦ Τούρκου, στόχευε στό νά ἀμαυρώσει τόν ἀγώνα τοῦ Ζιάκα ὑπέρ τῆς ἐλευθερίας καί ἔδινε ἄφεση στόν κατασκευαστή τῶν σφαιρῶν, πού δέν ἀποκλείεται νά ἦταν καί Ἄγγλος. Ἔτσι πάντα οἱ ἰσχυροί τοῦ κόσμου κρίνουν τά πράγματα. Ἐμπορεύονται τά σύνεργα τοῦ θανάτου καί ἐλεεινολογοῦν ἐκείνους πού τά χρησιμοποιοῦν! Ἀπό μεταγενέστερη (9/21.3.1854) ἔκθεση τοῦ ἴδιου προξένου πληροφορούμαστε: «…Ὑπάρχει μέγας φόβος αἱ δίοδοι τῶν Γρεβενῶν καί τοῦ Μπαμπᾶ (κοιλάδος τῶν Τεμπῶν) νά καταληφθοῦν συντόμως ὑπό τῶν ἐπαναστατῶν. Ἐάν τοῦτο ἐπιτευχθῇ, ἡ Θεσσαλία θά εἶναι εἰς χεῖρας τῶν ἐπαναστατῶν, ὥστε ὅλαι αἱ συγκοινωνίαι θά κοποῦν, ἐκτός τῶν μέσῳ Βόλου». Στήν ἔκθεση φαίνεται τό στρατηγικό σχέδιο τῶν ἐπαναστατῶν νά σταθεροποιήσουν τίς θέσεις τους στή Θεσσαλία καί νά τήν ἀποκόψουν ἀπό τή Μακεδονία, ὥστε νά μήν εἶναι δυνατός ὁ ἀνεφοδιασμός της. Τόν ρόλο αὐτό ἀνέλαβε στήν περιοχή τῶν Χασίων ὁ Θ. Ζιάκας. 

Ἐξελίξεις στό μέτωπο τῆς Ἠπείρου

Ἡ ἀνησυχητική γιά τούς Ἄγγλους ἔκβαση τῶν πολεμικῶν συγκρούσεων στήν Ἤπειρο ἐξανάγκασε τόν πρόξενό τους στό Μοναστήρι Longworth νά σπεύσει στά Ἰωάννινα. Ὁ Γρίβας, καθώς ἡ ἐπανάσταση, μετά τόν ναυτικό ἀποκλεισμό ἀπό τούς Ἀγγλογάλλους, ἄρχισε νά κάμπτεται προχώρησε ἀνατολικότερα καί ἔσπευσε πρός βοήθεια τῶν ἐπαναστατῶν τοῦ Μετσόβου. Σέ ἀναφορά του (10/22.3 1854) ὁ Αὐστριακός πρόξενος τῶν Ἰωαννίνων Ferdinand Haas καταλήγει μέ τά ἑξῆς: «Ἐκ Γρεβενῶν κατέφθασεν τελευταίως ἡ εἴδησις ὅτι οἱ ἐκεῖ Τοῦρκοι πιέζουν τόν Ἑλληνικόν πληθυσμόν καί ἀπειλοῦν μάλιστα τόν ἐπίσκοπον διά θανάτου». Ἀρχές Μαρτίου στράτευμα ἀπό τά Γρεβενά ὑπό τόν Μεχμέτ Ἄγο, ὁ ὁποῖος παρέλαβε καί τόν μητροπολίτη Γρεβενῶν Ἀγάπιο, ὡς μεσολαβητή, ἔφθασε στήν Κρανιά. Περί τά μέσα Μαρτίου οἱ ἐπαναστάτες εἰσῆλθαν στό Μέτσοβο. Ἰσχυρό ὅμως στράτευμα ὑπό τόν Ἀβδῆ πασά πού κατέφθασε ἀπό τά Ἰωάννινα ἀπώθηκε τούς ἐπαναστάτες τήν 25^η Μαρτίου. Αὐτοί δεν κάμφθηκαν, ἀλλά κινήθηκαν διωκόμενοι, πρός ἕνωση μέ τούς ἐπαναστάτες τῆς Θεσσαλίας, ἀνεπιτυχῶς ὅμως. Ὁ δρόμος Ἰωαννίνων-Μετσόβου ἐλεγχόταν πλέον ἀπό τούς Τούρκους.

Ὁ Χατζηπέτρος στά Τρίκαλα – Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας στά Χάσια

Τό κύριο σῶμα τῶν ἐπαναστατῶν τῆς Θεσσαλίας ἔφθασε στήν περιοχή Τρικάλων στίς ἀρχές Ἀπριλίου. Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας εἶχε ἤδη προωθηθεῖ βορειότερα στά Χάσια γιά νά ἀναλάβει τή φύλαξη τῆς διαβάσεως ἀπό τή Μακεδονία στή Θεσσαλία καί νά ξεσηκώσει τόν πληθυσμό σέ ἐπανάσταση. Κατά τήν κίνησή του ἔφθασε στή Δισκάτα, ὅπως πληροφορούμαστε ἀπό ἐνθύμηση σέ λειτουργικό βιβλίο τῆς μονῆς Μπουνάσιας: «1854 κανο θημηση τον καιρον της επαναστάσεως εις τον καιρόν τοῦ Ζιάκα. ήτον 1854 Ἀπριλίου 11. τήν ἡμέρα τοῦ Πάσχα ήλθεν ὁ Ζιάκας εἰς χωρίον δισκάτα». Μεταξύ τῶν ἀνδρῶν τοῦ Ζιάκα ἀναφέρονται οἱ Καραμήτσιος ἀπό τά Γρεβενά, Ἀλέξης Γκούντας ἀπό τό Σπήλαιο, Σταμούλης Τσιουκαντάνας καί Ζήσης Βράκας ἀπό τό Περιβόλι. Ἡ ἐπανάσταση ἁπλώθηκε στίς περιοχές Δισκάτας, Σερβίων, Αἰανῆς, Κοζάνης καί Βοΐου. Ἀναφέρεται ὁ Κοζανίτης Μάρκος Σιακαβάρας καί ἄλλοι Κοζανίτες. Τή συνεργασία τοῦ Ζιάκα μέ τούς Κλέφτες τῶν Σερβίων μαρτυρεῖ ἐνθύμηση σέ λειτουργικό βιβλίο τῶν Λαζαράδων: «Ἐγώ ὁ Παπαναστάσιος γράφω στό χωρίον Λαζαράδες καί δηλώνω τον καιρόν όντας ήρθαν καπεταναραίοι καί σήκωσαν τόν κόσμον Δεσκάτης, Λουζιανῆς, Λαζαράδων, Τρανοβάλτου, Μικροβάλτου, Πάδης, Μόκρου, Μεταξᾶ, ὀνταν ήρθε ο Ζιάκας». Ἀναφέρεται ὅτι ἐκπρόσωπός του εἶχε φθάσει ὥς τό Μπουρμπουτσκό (Ἑπταχώρι). Ὁ παπα-Νικόλας Κοκόλης ἀπό το Λιμπόχοβο Βοΐου ἔγραψε στό ἡμερολόγιό του: «Εἰς τά 1854 Μάϊον. Ἦτον μεγάλη ἐπανάστασις. ἐβγῆκεν ὁ ἀρχηγός Ζάκας μέ 300 ἄτομα ἀπό τό Ἑλληνικόν».

῾H Ἀγγλία καί ἡ Γαλλία ἀντέδρασαν ἔντονα στήν ἐπαναστατική δράση τῶν Ἑλλήνων στή Θεσσαλία. Οἱ πρέσβεις Ἀγγλίας καί Γαλλίας ἀνήγγειλαν στόν Ἕλληνα ὑπουργό τῶν Ἐξωτερικῶν (30.3/11.4. 1854) ὅτι οἱ στόλοι τῶν χωρῶν τους εἶχαν διαταχθεῖ νά εἰσπλέουν στά ἑλληνικά λιμάνια καί νά προβαίνουν στήν κατάσχεση τῶν πλοίων πού μετέφεραν ὅπλα καί πολεμοφόδια.

Ἡ μάχη τῆς Φιλουριᾶς

Κατά τίς ἀρχές Μαΐου στούς δρόμους ἀπό Θεσσαλία πρός Γρεβενά κινοῦνταν καραβάνια Βλάχων πού ἀνέρχονταν στους θερινούς βοσκοτόπους. Τότε δόθηκε  ἡ μάχη τῆς Φιλουριᾶς πού ἔχουν καταγραφεῖ σέ ἔκθεση τοῦ ἴδιου Αὐστριακοῦ προξένου (14/26.5 1854):

«Πρό τινων ἡμερῶν ἐγένετο γνωστή ἐνταῦθα ἡ δρᾶσις τοῦ εἰς τήν περιοχήν τῶν Γρεβενῶν δρῶντος ἀρχηγοῦ τῶν ἐπαναστατῶν Ζιάκα, ὅστις ἀνέλαβε νά παίξῃ τόν ρόλον τῆς ἐκδικήτριας Νεμέσεως. Τήν 10^ην τοῦ μηνός ποίμνια Ἁγίας Μαρίνης (σ.σ. Σαμαρίνας), Ἀβδέλας, Φούρκας καί Δέντσικου συνηντήθησαν εἰς τήν περιφέρειαν τῶν Γρεβενῶν. Ἡ συνοδεία, ἀποτελουμένη ἐκ 2.000 ἀτόμων, ἀνδρῶν καί γυναικοπαίδων, ἐκτός τῶν σκευῶν καί ἐπίπλων, ἅτινα εἶχον φορτωμένα εἰς ἀρκετάς ἑκατοντάδας ὑποζυγίων, συναπεκόμιζε καί 6.000 πρόβατα. Μόλις ἐγνώσθη ἡ ἄφιξις εἰς Γρεβενά τῶν φιλησύχων ποιμένων ἔσπευσε πρός τόν καταυλισμόν τοῦ καραβανίου ὁ ἐκεῖ δρῶν Ἀλβανός ἀρχηγός Μεχμέτ-Ἀγᾶς ἐπικεφαλῆς σώματος ἐξ ἀτάκτων Ἀλβανῶν. Μετά τινας ὅμως ὥρας κατέφθασαν Τουρκομάνοι ἱππεῖς, ἐφώρμησαν κατά τῶν ἀόπλων ποιμένων, ἐπλήγωσαν 150 ἐξ αὐτῶν, ἥρπασαν μερικάς γυναῖκας καί 1.000 πρόβατα καί ἐτράπησαν ὁλοταχῶς πρός τήν κατεύθυνσιν τῶν Γρεβενῶν. Μόλις ἐγνώσθη ἡ τερατώδης αὐτή λεηλασία ὁ Καπετάν Ζιάκας, μέ τά τολμηρά παλληκάρια του, ἔσπευσεν ὅπως ἀναχαιτίσῃ τήν πρός τά Γρεβενά ὀπισθοχώρησιν τῶν τουρκομανικῶν ὀρδῶν. Ὁ Ζιάκας συνεπλάκη μέ τούς βαρβάρους καί κατόπιν αἱματηρᾶς μάχης ἐκ τοῦ σώματος τῶν Τουρκομάνων ἱππέων τοῦ ἀνερχομένου εἰς 350 ἄνδρας, μόνον περί τούς 100 διεσώθησαν εἰς Γρεβενά. Ἡ ἐγκαταλειφθεῖσα λεία, ἥτις συνίστατο ἐκ τῶν διαρπαγεισῶν περιουσιῶν, ἐπεστράφη ὑπό τοῦ Ζιάκα εἰς τούς ποιμένας, καθώς καί αἱ ἀγέλαι τῶν διαρπασθέντων ποιμνίων».

Ἡ μάχη ἔλαβε χώρα κοντά στή Δημηνίτσα (Καρπερό).  Ὁ Ζιάκας εἶχε τό στρατηγεῖο του στή μονή τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου Μπουνάσιας καί κινήθηκε ἔγκαιρα, ὅταν εἶδε τό τουρκικό σῶμα νά προσεγγίζει τόν καταυλισμό τῶν Βλάχων. Ἀσφαλῶς, μέ τούς πολεμιστές τοῦ Ζιάκα συνέπραξαν καί ἀρκετοί Βλάχοι. Αὐτοί ἔχοντες πικρή τήν ἀνάμνηση τῆς ληστρικῆς ἐπιδρομῆς ἔκαναν παροιμιώδη τήν φράση «Σφεάτσε Φιλούρεα» (ἔγινε Φιλουριά) ἐννοώντας ὅτι ἔγινε μεγάλη ἀναταραχή.

Ἡ μάχη τῆς Καλαμπάκας – Ἡ ἀντίδραση Ἀγγλίας και Γαλλίας

Ὁ Χατζηπέτρος προωθήθηκε πρός Καλαμπάκα, στήν ὁποία εἰσῆλθε στίς 10 Μαΐου, μετά τή διάλυση τῶν Τούρκων, πού ἐπιχείρησαν ἔξοδο πρός Τρίκαλα. Ἡ μεγάλη ἐκείνη νίκη γιορτάστηκε μέ δοξολογία στόν ἐπισκοπικό ναό. Ὅμως οἱ ὁπλαρχηγοί ἄρχισαν νά ἀραιώνουν καθώς τά πολεμοφόδια εἶχαν ἐξαντληθεῖ καί ἡ ἑλληνική κυβέρνηση, ὅμηρος τῶν Ἀγγλογάλλων, δέν μποροῦσε νά συμπαρασταθεῖ στούς ἐπαναστάτες. Ἤδη στίς ἀρχές Μαΐου Ἀγγλία καί Γαλλία εἶχαν ἀπαιτήσει ἀπό τόν Ὄθωνα νά καταδικάσει τούς ἀξιωματικούς πού πολεμοῦσαν στό πλευρό τῶν ἐπαναστατῶν, νά τούς ἀπειλήσει μέ κυρώσεις καί νά ἀπομακρύνει τούς ὑπουργούς πού στήριζαν τήν ἐπανάσταση. Στίς 12/24 Μαΐου ἀποβιβάστηκε στόν Πειραιᾶ δύναμη γαλλικοῦ στρατοῦ ἐκ 3.000 ἀνδρῶν καί τόν κατέλαβε. Λίγο ἀργότερα ὁ στρατός κατοχῆς ἐνισχύθηκε καί ἀπό σύνταγμα ἀγγλικοῦ πεζικοῦ. Ἄλλο ἄγημα ἀποβιβάστηκε στόν Βόλο. Ἀπό τούς Ἀγγλογάλλους ἄρχισε ἕνας ἀγώνας φθορᾶς μέ τή σπορά πνεύματος ἡττοπάθειας μεταξύ τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ τοῦ θεσσαλικοῦ χώρου. Μέ τήν πίεση πού ἄσκησαν ἐξανάγκασαν σέ παραίτηση τήν ἑλληνική κυβέρνηση καί ἐπέβαλαν ἄλλη ὑπό τόν ἐκλεκτό τῶν Ἄγγλων Ἀλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τόν ὀλετήρα κατά τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821. Ὁ Ὄθων ἐξαναγκάστηκε νά ἀνακαλέσει τόν Χατζηπέτρο ἀπό τή Θεσσαλία, ὁ ὁποῖος βαθιά λυπημένος ὑπάκουσε στή βασιλική προσταγή, ἀλλά τήν ἐκτέλεσε μέ καθυστέρηση.

Ἡ μάχη τοῦ Σπηλαίου

Ὁ Ζιάκας κινήθηκε πρός τήν περιοχή Γρεβενῶν εὐθύς μετά τή μάχη τῆς Δημινίτσας καί πρίν ἀπό τή μάχη τῆς Καλαμπάκας. Ἔσπευδε νά προκαλέσει γενικότερη ἐξέγερση στή Δυτική Μακεδονία. ᾿Aπό ἔκθεση τοῦ Αὐστριακοῦ προξένου (14/26.5) πληροφορούμαστε: «Ἡ εἰδησις τῶν παρά τά Γρεβενά γεγονότων ἐπροξένησεν ἐνταῦθα τήν χειρίστην ἐντύπωσιν καί ὁ Ἄγγλος πρόξενος Longworth προετίθετο νά ἀναχωρήσῃ τήν 19^ην ἱσταμένου διά Γρεβενά διά νά πληροφορηθῇ ἐπακριβῶς περί τῶν συμβάντων. Σήμερον ἐπανέκαμψεν καί ὁ Ἀβδῆ Πασᾶς καί ἀνεχώρησεν ἀμέσως διά Μέτσοβον μέ ἕν τμῆμα τακτικοῦ στρατοῦ διά νά ἐκκαθαρίσῃ τό ἔδαφος ἀπό τά ἀνταρτικά σώματα τοῦ Ζιάκα καί ἀποκαταστήσῃ πάλιν τήν συγκοινωνίαν Γρεβενῶν-Μετσόβου. Καθ’ ἅ πληροφοροῦμαι, ὁ Ἀβδῆ–Πασᾶς θά εἶναι ὑποχρεωμένος νά παραμείνῃ εἰς Μέτσοβον, διότι ὁ Ζιάκας μετά τῶν δυνάμεών του ἐπί τοῦ παρόντος ἔχει καταλάβει τάς ἐπικαίρους θέσεις μεταξύ Μετσόβου καί Γρεβενῶν, εἰδικῶς δέ τήν θέσιν Τίστα, τό Μοναστήριον τοῦ Σπηλαίου καί τήν πρός Γρεβενά ἄγουσαν στενήν δίοδον μεταξύ Μηλιᾶς καί Κρανιᾶς».

Ἡ παρουσία τοῦ Ζιάκα στά Γρεβενά προκάλεσε πανικό μεταξύ τῶν μουσουλμάνων τῆς περιοχῆς καί πολλοί ἀναζήτησαν καταφύγιο στήν Καστοριά. Ὁ Ζιάκας μᾶλλον δέν ἐγνώριζε τήν τροπή τῆς ἐπανάστασης στήν Ἤπειρο. Τό ἀποσπάσμα πού ἐγκατέστησε στή διάβαση Κρανιᾶς-Μηλιᾶς ἦταν μικρό καί δέν θά μποροῦσε νά ἀντισταθεῖ ἐπί μακρόν σέ ἰσχυρή τουρκική δύναμη. Τή συνέχεια τῶν γεγονότων πληροφορούμαστε ἀπό νεότερη ἔκθεση τοῦ Αὐστριακοῦ προξένου (31.5/12.6): «Ἡ Ἠπειρωτική-Θεσσαλική ἐπανάστασις μετά τήν ὑποχώρησιν τῶν ἐπαναστατῶν εἰς τά ὀρεινά μέρη τῶν περιοχῶν Τζουμέρκων, Μαλακασίου καί Γρεβενῶν, παρέχει ἤδη εἰς τάς Τουρκικάς Ἀρχάς ὀλίγας φροντίδας. Προβάλλεται ὅμως ἕν δυσχερές πρόβλημα, δηλαδή ἡ τῶν διαφόρων ἀνταρτικῶν σωμάτων κατατρόπωσις, καθ’ ὅτι ταῦτα ἔχουν ἀναλάβει ἕνα ἰδιόρυθμον πόλεμον παρενοχλοῦντα τάς τουρκικάς δυνάμεις. Ὁ Τοῦρκος Διοικητής ἐν τῇ ἐπιθυμίᾳ του ὅπως ἀποφύγῃ πλέον ἕνα σοβαρόν ἀγῶνα κατά τῶν ἐπαναστατῶν, θά προσεφέρετο διά τῆς ὁδοῦ τῶν διαπραγματεύσεων νά φθάσῃ εἰς τόν ἀντικειμενικόν σκοπόν μέ τήν ἐλπίδα ὅτι οἱ ὀλίγοι ὁδηγοί τῶν ἐπαναστατῶν θά ἠδύναντο μέ τήν βοήθειαν τοῦ Ἄγγλου ἐπιτετραμένου νά συνθηκολογήσουν. Ὅλοι οἱ ὑπό τῶν ἀτάκτων Ἀλβανῶν εἰς τάς ὑποταγείσας περιφερείας σημειωθέντες βανδαλισμοί, ἐρημώσεις καί παντοειδεῖς δῃώσεις ἔσχον τόσον ὀδυνηρόν ἀντίκτυπον, ὥστε τά ὄργανα ἤδη τῆς Τουρκικῆς Ἀρχῆς μόνον διά δελεαστικῶν μέσων θά ἠδύναντο νά ἐπιδράσουν ἐπί τῶν ἐπαναστατῶν. Ἐάν ὁ Ἄγγλος πρόξενος Longworth δέν κατέβαλλε τεραστίας προσπαθείας καί πολλούς κόπους τελευταίως εἰς Γρεβενά διά νά προσηλυτίσῃ μέ τό μέρος τῆς τουρκικῆς Κυβερνήσεως τούς ἐπαναστάτας καί νά ἐπιτύχῃ μίαν εἰρηνικήν ὑποταγήν τούτων, θά ἦτο ὑποχρεωμένος νά καταθέσῃ τήν ἀποστολήν του, διότι οἱ ἐπαναστάται διεκήρυξαν πλέον ὅτι ἐπ’ οὐδενί λόγῳ θά ἔστεργον εἰς περαιτέρω διαπραγματεύσεις καί ὅτι ἀποθέτουν τήν τύχην τῆς πατρίδος εἰς τά ὅπλα. Ἡ εἴδησις τῆς νίκης τῶν ἐπαναστατῶν εἰς Καλαμπάκαν ἀπήχησεν εἰς τήν ἐνταῦθα τουρκικήν γνώμην ὀδυνηρῶς, ὅταν μάλιστα διεδόθη παραλλήλως ὅτι οἱ ἐπαναστάται ὑπό τόν Ζάκαν τήν 28^ην παρελθόντος μηνός παρά τό Σπήλαιον συνεκρούσθησαν μέ τόν Ἀβδῆ–Πασᾶν, τῆς μάχης ἐξακουλουθησάσης καί κατά τήν 29^ην καί 30^ην παρελθόντος μηνός, χωρίς νά ὑποστοῦν ἀπωλείας οἱ ἐπαναστάται καί ὑπεχώρησαν μάλιστα κανονικῶς, ἐνῷ ἀντιθέτως οἱ Τοῦρκοι ἔσχον ἀπωλείας περί τούς 600 νεκρούς καί 50 τραυματίας. Τήν 3^ην ἱσταμένου ἔφθασεν εἰς Ἰωάννινα ὁ Ὀσμάν Πασᾶς μέ συντάγματα τακτικοῦ στρατοῦ καί 800 ἀτάκτους Ἀλβανούς. Αἱ δυνάμεις αὐταί μετά τινας ἡμέρας μετεκινήθησαν πρός τό Μέτσοβον καί Γρεβενά».  

Οἱ βανδαλισμοί τῶν ἀτάκτων Ἀλβανῶν ἐξηγοῦν τή συγκέντρωση στό Σπήλαιο ἀρκετῶν γυναικοπαίδων, τά ὁποῖα ὁ Ἀραβαντινός ὑπολογίζει σέ 3.000. Ὅπως μαρτυρεῖται στήν ἔκθεση τοῦ Αὐστριακοῦ προξένου, στήν περιοχή εἶχαν μετακινηθεῖ σημαντικές τουρκικές δυνάμεις. Στή μάχη τοῦ Σπηλαίου διακρίθηκε ἰδιαίτερα ὁ Καραμήτσιος, ὁ Μαλτέζος ἀπό τά χωριά τοῦ Ἀσπροποτάμου (Ἀχελώου), ὁ ὁποῖος καί σκοτώθηκε, καί ὁ Ἀλέξης Γκούντας. Οἱ ἐπαναστάτες κλεισμένοι στό Σπήλαιο, καθώς περνοῦσαν οἱ μέρες, διαπίστωναν τή δύσκολη θέση, στήν ὁποία βρίσκονταν καί τό τέλος πού τούς περιμένει. Καθώς τά πολεμοφόδια λιγόστεψαν, ἄρχισαν νά κυλοῦν κατά τοῦ ἐχθροῦ βαρέλια, τά ὁποῖα γέμιζαν μέ πέτρες. Τελικά πείσθηκαν ὅτι κάθε ἀντίσταση ἦταν μάταια. Γι’ αὐτό ἀποδέχθηκαν τήν πρόταση τῶν προξένων νά καταθέσουν τά ὅπλα καί νά ὑποχωρήσουν πρός τήν ἐλεύθερη Ἐλλάδα μέ ἐγγυήσεις. Ἴσως ὁ Ζιάκας νά ἐπηρεάστηκε καί ἀπό ἐκκλήσεις φίλων του στήν Ἀθήνα γιά ἔγκαιρη ἐπάνοδο, προκειμένου νά τύχει ἀμνηστίας ἀπό τή νέα ἀγγλόφιλη κυβέρνηση τοῦ Μαυροκορδάτου. Τό τραγούδι πού διέσωσε τό ἱστορικό γεγονός τῆς πολιορκίας τοῦ Σπηλαίου τραγουδιέται καί χορεύεται ὥς τίς ἡμέρες μας:

«Ἐσεῖς βουνά τῶν Γρεβενῶν καί πεῦκα τοῦ  Μετσόβου»

Τό τραγούδι ἀγαπήθηκε πολύ ἀπό τό λαό τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας. Ὁ μακεδονομάχος Καραβίτης ἄκουσε νά τό τραγουδοῦν ὁ παπα-Δράκος (ἱερέας Χρυσόστομος Χρυσομαλλίδης) τοῦ σώματος τοῦ καπετάν Βάρδα στό Βογατσικό (1905) καί κάποιος Στέφος σλαβόφωνος πού δέν γνώριζε διόλου ἑλληνικά στό Ὀρέχοβο (1906).

Τή φυγή τοῦ Θεοδώρου Ζιάκα μέ τά γυναικόπαιδα διέσωσε ἕνα ἄλλο δημοτικό τραγούδι ἀπό το ὁποῖο οἱ ἀκόλουθοι στίχοι:

        « -Ζάκα μ’, καί πῶς τό ἔπαθες; Ζάκα μου πῶς ἐστάθη;

        πῶς ἄφησες τίς ἐκκλησιαῖς, κι᾿  αὐτό τό μοναστῆρι;

        -Κάλλιο ν’ ἀφήσω τς’ ἐκκλησιαῖς, κι’ αὐτό τό μοναστῆρι,

        παρά ν’ ἀφήσω ᾿ς τή σκλαβιά χίλια γυναικοπαίδια.

         Ἐκεῖ τό λένε Ἀρβανιτιά, τό λένε Ἀρβανίταις,

        πού γιά νά κάνουν πλιάτσικα καί για νά πάρουν σκλάβους

        δέν συλλογιοῦνται σκοτωμόν, ζωή δέν συλλογιοῦνται»

Ἡ ὑποχώρηση

Ἡ κάθοδος πρός τά ἑλληνικά σύνορα (ἀρχές Ἰουνίου π.η.), γιά νά ἀποφευχθεῖ κύκλωση ἀπό τόν τουρκικό στρατό, ἔγινε διά τῆς Πίνδου πρός τόν Κόζιακα καί τά Ἄγραφα. Ἡ πορεία ἦταν ἐξαιρετικά δύσκολη μέσα ἀπό τά βουνά. Ἀναφέρεται ὅτι κάποια μητέρα στήν ἀπελπισία της ἀναγκάστηκε νά ἐγκαταλείψει τό βρέφος της, ἀλλά μετάνιωσε, ἐπέστρεψε καί τό ξαναπῆρε στήν ἀγκαλιά της. Σέ γράμμα πρός τόν φίλο του ταγματάρχη Κ. Φράγκο, γραμμένο στό Νεοχώρι τῶν Ἀγράφων (10.6), ὁ Ζιάκας περιγράφει τά γεγονότα κατά τρόπο συνοπτικό: «Ἀντεστάθην εἰς καρτεράν μάχην κατά συνέχειαν ἡμέρας ἀγωνισθείς ὑπέρ τῆς δυνάμεώς μου διά τῆς θείας βοηθείας καί ἰδών εἰς μάτην μένω πολιορκημένος, δέν μοῦ ἔστειλαν ἐπικουρίαν, καί ἐξοδεύσας ἅπαντα τά πολεμοφόδια καί τό περισσότερον τῆς πυρόπετρας, ἀπεφάσισα περί τῆς ἐξόδου μου, ἡ ὁποία ἔγινε εἰς τάς 29 λήξαντος, δευτέραν ὥραν τῆς νυκτός, μέ ἅπαντα τόν λαόν, τοῦ ὁποίου ἡ θέα σέ καταθλίβει, τόν ὁποῖον εἰς τήν φροντίδα σας ἐγκαταλείπω μέχρι τῆς γῆς τῆς κατοικίας του».

Τελικά καί ὁ Χατζηπέτρος ἀναγκάστηκε νά ὑποχωρήσει στό ἑλληνικό ἔδαφος. Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας δέν εἰσῆλθε ἀμέσως σ’ αὐτό ἀναμένοντας την ἀμνήστευσή του, ὅπως φαίνεται σέ ἐπιστολή του προς γνωστό του ἀξιωματικό: «Σᾶς παρακαλῶ προσέτι νά τούς διορίσης φρουράν καθ’ ὁδόν καί μή τούς ἁρπάξουν τά ὀλίγα φορτηγά ζῶα, τά ὁποῖα διά μεγάλον κόπον ἔσωσαν. Τά πάντα θέλομεν ἐξηγηθῆ εἰς τήν ἀντάμωσίν μας, ὅπου θέλεις μέ ἀναγγείλει καί τάς ἀνωτέρας διαταγάς, ἄν ἔχης περί ἡμῶν».

Οἱ συνέπειες τῆς ἐπαναστάσεως

Ὁ Ζιάκας διατήρησε στρατόπεδο πολεμιστῶν κοντά στή Λαμία καί αὐτό ἐνόχλησε τόν Ἄγγλο πρόξενο στή Λάρισα, ὁ ὁποῖος μετέβη στή Λαμία νά πείσει τόν Ζιάκα νά προβεῖ στή διάλυσή του. Σχεδόν ὅλοι, πλήν τῶν πρωταιτίων τῆς ἐξεγέρσεως, ἀμνηστεύθηκαν ἀπό τίς τουρκικές ἀρχές καί ἐπέστρεψαν στά χωριά τους. Τό γεγονός διασώθηκε σέ ἐνθύμηση πού κατεῖχε ὁ ἱερέας τοῦ Σπηλαίου παπα-Χρῆστος Πέτρου: «ἐτων 1854 μαιου 19 ἐφήγαμεν ἀπό τό σπήλεον καί ἐπήγαμαν εἰς το ζητούνη εἰς τό ρομέηκο καί ἐκαθήσαμαν ἐως της δεκα επτά του ηουλήου μηνός καί ὕστερα ἠρθαμαν οπήσω εις τό σπήλεον καί εγηνάμαν κενούργη νηκοκηρέη ἀπό ὀλα καί τόγραψα δηανθήμησην των χαλασμόν». Ὅταν ἔφυγαν οἱ πολιορκημένοι στό Σπήλαιο, εἰσῆλθαν σ’ αὐτό ἄτακτοι Ἀλβανοί καί τό λεηλάτησαν. Ἔτσι, ὅταν μετά τρεῖς μῆνες οἱ φυγάδες ἐπέστρεψαν ἀμνηστευμένοι στά χωριά τους, ἀναγκάσθηκαν νά ἀρχίσουν μιά νέα ζωή. Αὐτό δηλώνει τό «εγηνάμαν κενούργη νηκοκυρέη ἀπό όλα» τῆς ἐνθυμήσεως. Ἡ ἀναστάτωση διήρκεσε ὥς τό τέλος τοῦ 1855. Ἡ κατοχή τοῦ Πειραιᾶ ἀπό τόν στόλο Ἀγγλίας καί Γαλλίας κράτησε ὥς τίς 3 Μαρτίου 1857, ἕνα ἐπί πλέον ἔτος μετά τή λήξη τοῦ ρωσοτουρκικοῦ πολέμου. Πέρα ἀπό τήν ἐθνική ταπείνωση ἡ παραμονή του εἶχε ὡς συνέπεια τή μετάδοση χολέρας στούς κατοίκους, ἀπό τήν ὁποία πέθαναν περίπου τρεῖς χιλιάδες στόν Πειραιά καί στήν Ἀθήνα.

Ἄν οἱ Ἀγγλογάλλοι δεν ἦσαν τόσο φίλοι μας, ἡ Θεσσαλία, τουλάχιστον θα εἶχε ἐλευθερωθεῖ ἀπό τότε.

Η ομιλία εκφωνήθηκε στις 2ήμερες εκδηλώσεις που έγιναν στο Σπήλαιο Γρεβενών.

Δείτε και το video της εκδήλωσης εδώ.