Με αφορμή την συμμετοχή του συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης “Ο ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΣ” στις 2ήμερες εκδηλώσεις στο Σπήλαιο Γρεβενών, γράφει:
Λίγα λόγια για την ιστορία του Σπηλαίου
Γενικά: Είναι χτισμένος σε υψόμετρο 960 μέτρων με πλησιέστερους οικισμούς το Παρόρειο, Σταυρός, Ζάκας. Είναι ένα πανέμορφο χωριό που αποτελεί τουριστικό προορισμό. Διασχίζεται από τον ποταμό Βελονιά ο οποίος καταλήγει στο Βενέτικο ποταμό. Οι βουνοκορφές του Σπήλαιου προσφέρουν μια ανεπανάληπτη θέα στις ομορφιές του τόπου μας. Είναι ένας τόπος απαράμιλλης ομορφιάς για τούτο σύμφωνα με το (ΦΕΚ 526Β΄/8-5-1973) η πολιτεία το χαρακτήρισε “ως τόπο ιστορικό και ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους”
Κοινοτικά: Στις 31-12-1918 ορίστηκε ως έδρα της κοινότητος Σπηλαίου. Στις 4-12-1997 προσαρτάται στο Δήμο του Θεοδώρου Ζιάκα και στις 7-6-2010 στο Δήμο Γρεβενών. Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Γρεβενών ήταν εγγεγραμμένοι 222 εκλογείς. Στις κοινοτικές εκλογές του 1925 ψήφισαν 153 εκλογείς. Ο πρόεδρος κοινότητας Χρ. Στυλιανός στις 4-3-33 με έγγραφο προς το Νομάρχη Κοζάνης ζητά κατά τη σύνταξη του νέου προϋπολογισμού του ταμείου οδοποιίας να αναγραφεί πίστωση 25.000 δραχμών δια την επισκευή και επιδιόρθωση των ετοιμόρροπων γεφυρών της κοινότητας. Αν δεν επισκευασθούν κατά το τρέχον έτος θα κατακρημνισθούν η δε κοινότης λόγω του ότι κείται εντός των ποταμών Βενέτικου και παραποτάμων θα αναγκασθεί να αποκλειστεί τελείως μη δυνάμενοι οι κάτοικοι ούτε αυτούς τους αγρούς να καλλιεργήσουν, καθ’ ότι το πλείστον της καλλιεργησίμου γης ευρίσκεται πέραν των ποταμών οι οποίοι από το φθινόπωρο μέχρι το θέρος τυγχάνουν αδιάθετοι. Η κοινότης θέλει διαθέσει και προσωπική εργασία.
Ο Υπουργός των Εωτερικών Π. Ράλλης στις 9-5-35 απορρίπτει την έφεση της κοινότητας Ζιάκα ως προς την έδρα του εκλογικού τμήματος Σπηλαίου στο οποίο υπήχθη η κοινότης Ζιάκα και ζητεί τη μεταφορά της έδρας αυτού εκ της κοινότητος Σπηλαίου στην κοινότητα Ζιάκα. Ο καθορισμός της κοινότητος Σπηλαίου ως έδρας του εκλογικού τμήματος εξυπηρετεί άπαντας τους εκλογείς των υπαχθέντων χωρίων, καθόσον κείται στο κέντρο ακριβώς αυτών.
Οι κάτοικοι των κοινοτήτων Μοναχητίου, Σπηλαίου, Μικρολίβαδου στις 4-3-36 με έγγραφο στον Έπαρχο εκφράζουν την απόλυτο ανάγκη κατασκευής γεφύρας επί του ποταμού «Βενέτικον» μεταξύ του Παρορίου-Σπηλαίου-Μοναχητίου. Ζητούν την εισαγωγή του αιτήματος στο συμβούλιο του Επαρχιακού Ταμείου δια τη λήψη σχετικής αποφάσεως και επιχορήγηση τουλάχιστον εκατόν χιλιάδων δραχμών δια την κατασκευήν της. Η εν λόγω κατασκευασθησομένη γέφυρα θέλει τους απαλλάξει από την απόκρημνο και μεμακρυσμένη διαδρομή, για να φτάσουν στο Μοναχήτι κινδυνεύοντες ανά πάσα στιγμή να κατρακυλίσουν στον ποταμό.
Ακριδοπληξία: Η τοπική επιτροπή καταπολεμήσεως ακρίδας στις 7/6/30 με έκθεσή της αναφέρει: Έχει παρουσιαστεί ακρίδα σε 74 θέσεις και έχει εξοντωθεί πλήρως με τέσσερις νέους ψεκαστήρες. Στην κοινότητα έχουν σταλεί 296 δοχεία νάφθας από τα οποία έχουν ξοδευτεί τα 200. Οι υπόχρεοι προς προσωπική εργασία ανέρχονται στους 165 και κανένας δεν έχει μηνυθεί για μη εκτέλεση καθηκόντων. Ο υπάλληλος της ακρίδας επισκεπτόταν την κοινότητα κατά διήμερο ή τριήμερο. Τονίζουν ότι ο αγώνας κατά της ακρίδας έληξε εκτός των νέων εκκολάψεων. Υπογράφεται η έκθεση από το Χρ. Στυλιανό και δύο υπογραφές είναι δυσανάγνωστες.
Αρχαιολογικά: Ονομαστή είναι η αρχαία ακρόπολη “Κάστρον” με τείχη ενός χιλιομέτρου, το οποίο χαρακτηρίστηκε ως διατηρητέο μνημείο. Στην περιοχή βρέθηκαν όπλα, σπαθιά της Μυκηναϊκής εποχής, αγγεία της Αρχαϊκής, της Κλασικής της Ελληνιστικής, της Ρωμαϊκής εποχής αλλά και παλιότερα της νεολιθικής.
Αρχεία κοινότητας: Αναφορά Αντωνίου Ν. Κισκίρα υπαλλήλου Νομαρχίας Κοζάνης στις 27-9-54 προς το Νομάρχη Κοζάνης περί υποβολής πορίσματος διενεργηθείσης διοικητικής εξετάσεως προς βεβαίωση της προϋπηρεσίας του Γραμματέως της κοινότητας Σπηλαίου Νικολάου Γ . Ράμμου. Από την παραπάνω αναφορά λαμβάνουμε τις παρακάτω πληροφορίες: Αρχείο της κοινότητας Σπηλαίου υφίσταται από το Μάιο του 1950. Το αρχείο της κοινότητας κατεστράφη επί γερμανικής κατοχής το Φεβρουάριο του 1943. Μερικά διασωθέντα έγγραφα εκάησαν κατά την πυρπόληση του χωρίου υπό των Γερμανών τον Ιούλιο του 1944, οπότε κατεστράφη και το σχολείο στο κτίριο του οποίου στεγαζόταν το κοινοτικό γραφείο. Διεσώθησαν 50 οικίες μόνο από τις 187. Διεσώθη μόνο ένα ληξιαρχικό βιβλίο. Από το Σεπτέμβριο του 1943 στην ορεινή περιοχή επικράτησαν οι Ελασίτες όπου και κατελύθη η νόμιμος κοινοτική διοίκηση. (60/675).
Γεφύρια: Γεφύρι Πορτίτσας (1743), μονότοξο γεφύρι του κλέφτη ή Λιάτιστας (1800), Κατσογιάννη (1800).
Δωρεές: Με δαπάνη του ομογενούς το 1959 Γεωργίου Βουλογιώργου κατασκευάσθηκε βιβλιοθήκη. Η δαπάνη ανήλθε στο ποσό των 20.000 δραχμών εκ των οποίων η συμμετοχή της κοινότητας ανήλθε στο ποσό των 5.000 δραχμών.
Εκπαίδευση: Διδακτηριακή κατάσταση του σχολείου το έτος 1937: Οίκημα δημόσιον. Είναι διώροφον και ο μεν πρώτος όροφος αποτελείται από ένα δωμάτιον χρησιμεύοντος ως γραφείον του σχολείου και μίας πλατείας εισόδου, ο δε δεύτερος από δύο αίθουσες 32 τετραγωνικών μέτρων και είναι αναγκασμένοι να μαθητεύουν ανά 75 μαθητές σε τοιούτο στενό χώρο. Δια την μελλοντική στέγαση του σχολείου το σήμερον κατεχόμενον οίκημα είναι εντελώς ακατάλληλο αφ’ ενός μεν λόγω ελλείψεως αρκετού χώρου αφ’ ετέρου δε εκρίθη και υπό της Μ.Υ.Κ επικινδύνως ετοιμόρροπον. Εις το χωρίο ευρίσκεται νέο κτίριο υπό κατασκευή. Μέχρι τούδε αποπερατώθη το εξωτερικόν τείχος μετά της στέγης και υπολείπονται τα εσωτερικά κουφώματα (ΓΑΚ Κοζάνης 60/619).
Ο οικονομικός Έφορος Γρεβενών στις 4-9-39 υποβάλλει στο Νομάρχη σχέδιο διακηρύξεως δια την ενοικίαση οικήματος, προκειμένου να στεγαστεί το δημ. σχ. Σπηλαίου. Αναφέρει ότι το οίκημα που στεγαζόταν το σχολείο κατέστη ακατάλληλο λόγω παλαιότητος και επικινδύνως ετοιμόρροπο.
Ιερά: Αγιος Αθανάσιος (1804) πολιούχος του χωριού. Αγία Παρασκευή. Άρχων Μιχαήλ. Αγία Αικατερίνη. Στον κώδικα αρ.201 της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας αναφέρεται ως Μοναστήριον Σπήλαιον χωρίον με 35 αφιερωτές της Α΄ Γραφής και τρεις της Β΄ Γραφής.
Ιστορικά: Είναι η πατρίδα του Μακεδονομάχου Διαμάντη Κόκκινου ο οποίος έδρασε στην περιφέρεια Γρεβενών, Καστανοχωρίων αντιμετωπίζοντας Τούρκους, Βούλγαρους, ρουμανική προπαγάνδα.
Εδώ ο Θεόδωρος Ζιάκας αντιμετώπισε το 1854 δώδεκα χιλιάδες (αρ.12.000) Τούρκους του Αβδή Πασά Ιωαννίνων. Με αφορμή το ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1853 που είχε ως αφορμή την αφαίρεση δικαιωμάτων των ορθοδόξων χριστιανών πάνω στα προσκυνήματα των Αγίων Τόπων και η παραχώρησή τους στους καθολικούς οι Μακεδόνες διψώντας για ελευθερία επαναστατούν. Ο Θεόδωρος Ζιάκας με υπαρχηγό τον Κοζανίτη Μάρκο Σιακαβάρα πρωτοστατούν. Αμέσως μετά τη μάχη στη Δημηνίτσα στο σημερινό Καρπερό Γρεβενών το Μάιο του 1854 όπου οι Τούρκοι προβαίνουν σε αντίποινα μετά την επανάσταση των Βλάχων δίνει την τελευταία μάχη στο Σπήλαιο.
Οχυρωμένος στους απόκρημνους βράχους αντιμετωπίζει με γενναιότητα, αποφασιστικότητα και επιτυχία τους Τούρκους. Όταν τα πολεμοφόδια τελείωσαν, έδωσε εντολή ν’ αδειάσουν τα κρασοβάρελα, να τα γεμίσουν με πέτρες και να τ’ αφήσουν από ψηλά να κατρακυλήσουν προς τη μεριά των εχθρών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να σκοτωθούν πολλοί απ’ αυτούς.
Αποχωρεί από το πεδίο της μάχης μετά από τη διαμεσολάβηση των προξένων Αγγλίας και Γαλλίας με το ένοπλο τμήμα του και τα γυναικόπαιδα του οικισμού στην ελεύθερη Ελλάδα στη Λαμία.
Κερασιά, κοινοτική έκταση: Οι κάτοικοι στις 18-1-39 αναφέρουν στο Νομάρχη ότι στην περιφέρεια Κερασιά της κοινότητας υπάρχει καλλιεργήσιμος κοινοτική έκταση 1000 στρεμμάτων ή οποία παραμένει χερσότοπος. Επειδή τυγχάνουν ακτήμονες μη δυνάμενοι να εξοικονομήσουν αυτόν τον επιούσιο άρτο και επειδή ο χερσότοπος ούτος παραμένει ακαλλιέργητος και οι ίδιοι πεινούν παρακαλούν τον κ. Νομάρχη να ενεργήσει ότι δει και απαλλοτριωθεί η εν λόγω έκταση προκειμένου να την καλλιεργήσουν και εξοικονομήσουν τον επιούσιον άρτο. Το τμήμα της «Κερασιάς» κατήχετο υπό ορισμένων κατοίκων του χωρίου Αβδέλλης από την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Προ εξήκοντα ετών η κοινότης Σπηλαίου αγόρασε εκ του ανωτέρω τμήματος τα 2/3, το δε 1/3 κατέχουν οι αδελφούς Εξάρχου εξ Αβδέλλης (60/788).
Λεξικό Πατριάρχου Φωτίου: Γράφτηκε τον 9ο αιώνα από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φώτιο (858-867 και 877-886). Περιλαμβάνει αποσπάσματα από συγγράμματα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων. Φυλασσόταν στη μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου το οποίο μεταφέρθηκε στη Μονή Αγίου Νικάνωρος Ζάμπουρδας μετά τη διάλυση της Μονής. Ανακαλύφτηκε από τον καθηγητή τού πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Λίνου Πολίτη όταν το 1959 είχε πάει εκεί να καταγράψει τα φυλασσόμενα κειμήλια. Αντίγραφα τούτου διασώζονται άλλα δύο, ένα στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Καίμπριτζ τής Αγγλίας και το άλλο στη βιβλιοθήκη τού Βερολίνου.
Μέγα Μοναστήρι του Σπηλαίου: Σταυροπηγιακό υπήγετο διοικητικώς στην άμεσο δικαιοδοσία του Πατριάρχη. Ιδρύθηκε το 1633, στις παρυφές του χωριού Σπήλαιον. Εορτάζει την 15ην Αυγούστου, κοιμήσεως της Θεοτόκου. Εσωτερικά καλύπτεται από πλήθος αγιογραφιών οι οποίες χρονολογούνται από το 1641 ως το 1658. Ο Γρεβενών Αγαθάγγελος στις 22-8-1905 προς τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Κοζάνης και Σερβίων Κωνστάντιο: “ Σεβασμιότατε δια της παρούσης παρακαλώ να επιτρέψετε εις τον επιδότη αυτής αιδεσιμότατο παπα Αχιλλέα, εφημέριο της κωμοπόλεως Σπηλαίου να περιέλθει την υμετέρα επαρχία προς σύναξη της προαιρετικής συνδρομής των Χριστιανών υπέρ της παλαιφύτου ιεράς μονής της Παναγίας του Σπηλαίου όπως ετησίως και παρέσχετε την ποιμαντορική κανονική άδεια υπέρ της αναξιοπαθούσης ιεράς Μονής ( Φ.12 Δημοτική βιβλιοθήκη Κοζάνης)”
Οικονομία: Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία, κτηνοτροφία, μελισσοκομία και υλοτομία. Ο Διοικητής της υποδιοικήσεως Πολυνερίου αναφέρει στις 31-5-39 στο Νομάρχη ότι από 3 Ιουνίου 1938 διάστημα μέχρι σήμερον, ιδρύθηκε στο χωριό Ζιάκα εις υδρόμυλος του Νικολάου Φείδα (60/1621). Ο Διοικητής της υποδιοικήσεως Πολυνερίου αναφέρει στις 31-5-39 στο Νομάρχη ότι από 3 Ιουνίου 1938 διάστημα μέχρι σήμερον, ιδρύθηκε στο Σπήλαιο εν σιδηρουργείο του Δημητρίου Αθαν. Σούλα (60/1621).
Αίτησις προέδρων κοινοτήτων στις 14-2-53 Σπηλαίου, Ζιάκα, Λάβδας, Μοναχητίου προς τη Διοίκηση Βορείου Ελλάδος Θεσσαλονίκη. Αναφέρουν ότι με απόφαση του υπουργείου Γεωργίας απαγορεύθηκε η βοσκή των αιγών στις δασικές εκτάσεις των κοινοτήτων και με ετέρα απόφαση χορηγήθηκε αναστολή μέχρι την 23η Απριλίου 1953. Με απόφαση του Δασαρχείου Γρεβενών απαγορεύεται πάσα βοσκή και αναστολή αυτών. Στον υπουργό τονίζουν ότι τυγχάνουν άπασες οι κοινότητες 85% πυροπαθείς. Άπαντες επαναπατρίσθηκαν το Μάιο του 1950 και με πάση θυσία αφοσιώθηκαν άπαντες στη συντήρηση των οικογενειών, διατηρήσαντες αμέσως ανάμικτο κτηνοτροφία είκοσι και τριάκοντα αιγών ομοίως και προβάτων.
Ζητούν να τους χορηγηθεί αναστολή των βοσκών των αιγών επί εν έτος τονίζοντας «εισέτι προσπαθούντες και ημείς ολίγον κατ’ ολίγον την αποκατάσταση τούτων δια προβάτων άλλως είμαστε καταδικασμένοι τον εξ ασιτίας θάνατον».
Πληθυσμός: 1913=717.1920=637. 1928=805. 1940=837. 1951=561. 1961=562. 1971=454. 1981=531. 1991=422. 2001=447. 2011=187
Πανίδα: Αρκούδες, αγριόχοιροι διαβιούν στα δάση του Όρλιακα.
Σύλλογοι: Σύνδεσμος παλαιών πολεμιστών Σπηλαίου. Σκοπός αλληλοβοηθητικός (8-5-24).
Χλωρίδα: Η περιοχή καλύπτεται από μαύρη πεύκη, έλατα, βελανιδιές και πολλά καρυόδεντρα.
Ο οικισμός το 1922 σύμφωνα με έκθεση του Υποδιοικητή Γρεβενών που στάλθηκε στη Γενική Διοίκηση Κοζάνης –Φλωρίνης στις 5-7-22.
«Η κοινότης αύτη αποτελείται από το χωρίον Σπήλαιον εις το οποίον κατοικούσι 700 περίπου κάτοικοι ασχολούμενοι εις την γεωργία και κτηνοτροφία. Η οικονομική δύναμις της Κοινότητος είναι μικρά. Προς την τοιαύτην δε οικονομικήν καχεξίαν προστίθεται και η μεταξύ των μελών της κοινότητος έρις ένεκεν της οποίας ουδέν το καλόν γίνεται αλλά μόνον καθ’ εκάστην αλληλοκαταγγελίαι δημιουργούνται.
Προ ενός έτους το κοινοτικό Συμβούλιο καθώρισεν ως κοινοτικό κτήμα ένα μύλον. Μέλη τινά της Κοινότητος εκ πνεύματος αποκλειστικώς και μόνον αντιπολιτεύσεως δι’ επανειλημμένων αναφορών των και άλλων ενεργειών ηθέλησαν να παραστήσωσι τον ειρημένον μύλον εκκλησιαστικόν και κατά την εν Σπηλαίω διαμονήν μου πάλιν οι αντιδράσεις προς το κοινοτικόν Συμβούλιον μοι παρέστησαν ότι ανάγκη ίνα ο μύλος γίνη εκκλησιαστικός. Εις παρατήρησίν μου δε ότι σκοπιμότερον και ωφελιμέτερον θέλει είναι εάν ο μύλος μείνη κοινοτικός και όχι εκκλησιαστικός μοι προέβαλον από πνεύμα αντιπολιτεύσεως και ουχί αγνοίας διότι εν τω μεταξύ εδίδαξα και αυτούς τον κοινοτικό θεσμό, ότι αν γίνη κοινοτικός ο μύλος το εξ αυτού έσοδον θα το πάρη ο ταμίας ενώ αν γίνη εκκλησιαστικός θα το διαχειρίζονται αυτοί άνευ διατυπώσεων.
Το Σπήλαιον κείται ακριβώς εις το κέντρον της περιφερείας του ειρηνοδικείου Κρανιάς και είναι το ενδεικνυόμενο χωρίον εις ο δέον να μετατεθή η έδρα του ειρηνοδικείου Κρανιάς».
*Ο Βασίλης Αποστόλου είναι αντιπρόεδρος του συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης “Ο ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΣ”
