Ανασκάπτεται στο λόφο Κούπος κοντά στον Κρουσώνα, στον δήμο Μαλεβιζίου
Μία αρχαία πόλη, που κατοικήθηκε για περισσότερο από μία χιλιετία, από την τελευταία Μινωική εποχή έως τους Ελληνιστικούς χρόνους άρχισε να ανασκάπτεται στην Κρήτη, συγκεκριμένα στον λόφο Κούπος κοντά στον Κρουσώνα, που ανήκει στον δήμο Μαλεβιζίου.
Πρόκειται για μία θέση, γνωστή από τις αρχές του 20ού αιώνα από αναφορές του αρχαιολόγου Ξανθουδίδη και άλλων, οι οποίοι μιλούσαν για έναν εκτεταμένο οικισμό των Μυκηναϊκών, Γεωμετρικών και Αρχαϊκών χρόνων.
Πράγματι δοκιμαστικές ανασκαφικές τομές, που πραγματοποιήθηκαν κατά τη δεκαετία του 1980 απέδειξαν την ύπαρξή του αλλά και διεύρυναν το χρόνο κατοίκησής του από τα Υστερομινωικά ως τα Ελληνιστικά χρόνια (1200 – 100 π.Χ.). Άγνωστη παρ΄ όλα αυτά παραμένει ακόμη η ονομασία της πόλης. Σημαντικό στοιχείο όμως είναι η συνεργασία με τον δήμο, ο οποίος παρέχει το σύνολο του επιστημονικού και εργατοτεχνικού προσωπικού ενώ έχει αναλάβει και τη δαπάνη. Οι συχνές απόπειρες λαθρανασκαφών αλλά και οι κίνδυνοι για τα αρχαία από την καλλιέργεια και τη βόσκηση λειτούργησαν αποφασιστικά για την πρωτοβουλία του δήμου να χρηματοδοτήσει την ανασκαφή, η οποία διεξάγεται υπό την εποπτεία της κυρίας Αθανασία Κάντα, εφόρου της ΚΓ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ εκτελείται από τον αρχαιολόγο του δήμου Γιώργο Τζωράκη.
Κτίρια της Αρχαϊκής εποχής (7ος – 6ος π.Χ. αιώνας) και πολλά αρχαία αντικείμενα είχαν έρθει στο φως κατά την πρώτη ανασκαφική περίοδο, όταν ερευνήθηκαν δεκάδες σπίτια με καλοχτισμένα δωμάτια. Ανάμεσά τους μάλιστα ξεχωρίζει ένα κτήριο με ιδιαίτερα επιμελημένη τοιχοποιία, καλοφτιαγμένη είσοδο και στεγασμένη αυλή. Στο εσωτερικό των δωματίων εντοπίσθηκαν οι πέτρινες βάσεις επάνω στις οποίες ήταν οι ξύλινες κίονες (δεν διασώθηκαν βεβαίως), που στήριζαν την οροφή. Μια ιδιαίτερη λεπτομέρεια εξάλλου, που δίνει πληροφορίες για τα έθιμα της εποχής ήταν οι λαξευμένοι στο βράχο λάκκοι με κεραμική και άλλα ευρήματα, ένα σύνολο που φαίνεται, ότι αποτελούσαν τα εγκαίνια των θεμελιώσεων για το στερέωμα των κτιρίων.
Αγγεία, σκεύη και εργαλεία, λυχνάρια και ειδώλια ζώων ήταν τα κυρίως ευρήματα από τα κτίρια. Πιο σημαντικά όμως χαρακτηρίζονται τα αρχαϊκά πήλινα, ανάγλυφα πλακίδια, που αποδίδουν γυναικείες μορφές, πλούσια ντυμένες, όρθιες και καθιστές, καθώς και ανδρικές μορφές και Σάτυρους.
Ανάμεσά τους ιδιαίτερα είναι αυτά που φέρουν ανάγλυφη μία γυναικεία μορφή, που θεωρείται θεότητα και απεικονίζεται γυμνή ή ντυμένη με μακρύ χιτώνα και ψηλό πόλο στο κεφάλι. Μυθολογική παράσταση εξάλλου, που ενδεχομένως αναφέρεται στον φόνο της Κλυταιμνήστρας από τον Ορέστη, παρουσία της Ηλέκτρας (ή την θυσία της Ιφιγένειας κατ΄ άλλους) διακοσμεί τον λαιμό ενός πιθαριού του 7ου π.Χ. αιώνα.
Σημαντικό για τις νέες ανασκαφές είναι, ότι θα γίνουν σε εκτάσεις, που ο δήμος Μαλεβιζίου έχει ήδη απαλλοτριώσει ενώ αναμένεται και η κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου, προκειμένου να είναι εφικτή η προστασία και ανάδειξη των αρχαιοτήτων. Ας σημειωθεί ότι πρόσφατα ανακαλύφθηκε στην περιοχή και ένας μινωικός τάφος.
