Το Σπήλαιο είναι οικισμός 25χιλ.δυτικά της πόλης των Γρεβενών στον ορεινό όγκο της βορειοανατολικής Πίνδου. Ανήκει στο Δήμο Γρεβενών και σήμερα έχει 300-500 κατοίκους. Είναι κτισμένο σε υψόμετρο 980 μ. στο νοτιότερο υψίπεδο του όρους Όρλιακα κάτω από την κορυφή Σταυρός.
Δύο ποταμοί από δυτικά ο περιβολιώτικος και ανατολικά ο σμιξιώτικος ενώνονται κάτω από ένα απότομο αλλά με φοβερή ομορφιά βράχο και δημιουργούν τον Βενέτικο τον κυριότερο παραπόταμο του Αλιάκμονα. Η τοποθεσία που είναι το χωριό είναι ανεπανάληπτης ομορφιάς και δεν αποδίδεται με λόγια.
Η θέα είναι απέραντη και βλέπεις από ανατολικά Πιέρια-Καμβούνια-Όλυμπο-Ζυγό και δυτικά τον Εθνικό Δρυμό της Πίνδου με την πανέμορφη κοιλάδα Βάλια Κάλντα. Επώνυμοι περιηγητές [ ο άγγλος αρχαιολόγος WAGE-ανασκαφή των Μοικηνών-ο καθ. Παν/ου Θες/νίκης Ν.Παπαδάκης οκαθ. Χρ.Ενεσλείδης, συγγραφέας του βιβλίου Η Πίνδος και τα Χωριά της, ο αρχαιολόγος Ν.Κοτζιάς και πολλοί άλλοι εξέφρασαν τον ενθουσιασμό τους κατά την επίσκεψή τους και τουαπέδωσαν το όνομα Μπαλκόνι της Πίνδου, Αετοφωλιά κ.λ.π.
Για την υπέροχη τοποθεσία και την μακρά ιστορία, χωριό και περιοχή προστατεύονται και χαρακτηρίστηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού τον Ιούνιο του 1973 Ιστορικός και ιδιαιτέρου Φυσικού Κάλους τόπος.
ΙΣΤΟΡΙΑ.
Ο οικισμός αναφέρεται , κυρίως σε γραπτά του Μοναστηριού που υπάρχει στο χωριό, με το όνομα ΠΥΛΑΙΟΝ ,πιθανώς επειδή δεσπόζει των οδών που συνδέουν Ήπειρο και Μα
κεδονία και ως ΣΠΗΛΙΟ επειδή είναι στους πρόποδες του όρους Σταυρός, που παλιότερα λεγόταν ΣΠΙΛΟΣ. Κατά καιρούς τυχαία αρχαιολογικά ευρήματα αποδίδουν στο χωριό ιστορία ύπαρξης 4 και πλέον χιλιετιών.-Ευρήματα της Νεολιθικής εποχής ( πέτρινος πέλεκης και σπασμένα αγγεία) στη θέση Κούλια . –Χάλκινα ταφικά ευρήματα που χρονολογούνται τέλος χάλκινης αρχή σιδηράς εποχής στη πλατεία του χωριού.–Υπολείμματα τειχών ρωμαϊκής και βυζαντινής εποχής σώζονται μέχρι σήμερα και τα θεμέλια της ακρόπολης. –Η εκκλησία της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η Ιερά Μονή της Υπεραγίας Θεοτόκου Σπηλαιωτίσσης ιδρύθηκε το 1633 και ήταν Σταυροπηγιακή. Εσωτερικά η εκκλησία καλύπτεται από πλήθος αγιογραφιών εξαιρετικής τέχνης και είναι βυζαντινού ρυθμού. Το Μοναστήρι του Σπηλαίου είχε κρυψώνα οπού υπήρχαν αρκετά κειμήλια . Λειτουργούσε κρυφό σχολείο αλλά και στα νεώτερα χρόνια εκεί λειτουργούσε το σχολείο του χωριού. Καταστράφηκε από πυρκαγιά πριν το1940 και διεσώθη μόνο η εκκλησία. –Έδωσε πολλά στους απελευθερωτικούς αγώνες με αποκορύφωμα την μάχη που έδωσε στο Σπήλαιο ο οπλαρχηγός της περιοχής Θ.Ζιάκας το 1854.
ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ
Το ήπιο κλίμα του Σπηλαίου επιτρέπει ευχάριστα ολιγοήμερες διακοπές ή επισκέψεις, για να απολαύσει κάποιος τα αξιοθέατα του χωριού. Η διάβρωση χρόνων των ασβεστοπετρωμάτων από τους δύο ποταμούς δημιούργησε δύο σπάνια και αξιόλογα φαράγγια. Πρώτον νοτιοδυτικά το φαράγγι της Πορτίτσας με την πέτρινη γέφυρα στο στόμιό της. Έχει ύψος 300 μέτρα περίπου και η άγρια ομορφιά σε συναρπάζει. Το διαπερνά ο περιβολιώτικος ποταμός. Δεύτερον ανατολικά το φαράγγι της Λιάτισας που έχει την ίδια ομορφιά αλλά είναι δύσκολα προσβάσιμο. Το διασχίζει ο σμιξιώτικος ποταμός ( Βελονιάς ). Εκεί υπάρχουν δύο πέτρινα γεφύρια του Κατσογιάννη και της Λιάτισας ( του Κλέφτη ). Ένα άλλο διαβρωτικό αξιοθέατο είναι το <Βαενάκι> ένα τούνελ 10 μέτρα περίπου που διαπερνά ψηλά το βράχο της Πορτίτσας
