Γράφει η ψυχολόγος Φανή Κολονίτσιου

Τον τελευταίο καιρό πολύς λόγος γίνεται για την κρίση. Ο λόγος αφορά κυρίως την οικονομική κρίση αλλά μέσω αυτής αναδεικνύονται άλλες κρίσεις που μέχρι τώρα υποκρύπτονταν πίσω από την εικόνα μιας «οικονομικής ευημερίας». Ξαφνικά γίνεται λόγος για κρίση αξιών, κρίση θεσμών, κρίση κοινωνική, κρίση πολιτική, κρίση πολιτιστική, κρίση ψυχολογική κ.ο.κ
Άραγε πιο είναι το νόημα της κρίσης, είτε αυτή είναι ατομική, οικογενειακή, κοινωνική, οικονομική; Τι δηλώνει η εμφάνισή της, ποια τα χαρακτηριστικά της, ποιες οι ψυχολογικές συνέπειες στη ζωή του ατόμου; Έχει τα άτομο «εργαλεία, εφόδια», για την αντιμετώπιση των κρίσεων;
Οι σύγχρονοι ερευνητές θεωρούν ότι οι κρίσεις είναι μέρος της ζωής του ανθρώπου, είναι μια κατάσταση την οποία όλοι αργά ή γρήγορα καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε και στη φάση που την βιώνουμε αναστατώνει το φυσιολογικό ρυθμό της ζωής μας .”Κρίση είναι η αποσταθεροποίηση του ατόμου που έρχεται αντιμέτωπο με μια ασυνήθιστη κατάσταση , η οποία αποτελεί πρόβλημα για το άτομο που αδυνατεί να το αποφύγει όσο και να το επιλύσει»(Caplan,1964).
Καταρχήν η ανάπτυξη του ατόμου από τη στιγμή της γέννησής του μέχρι το θάνατό του συνοδεύεται από μια σειρά κρίσεων. Ο κύκλος ζωής του ανθρώπου είναι χωρισμένος σε περιόδους –φάσεις ( βρεφική, νηπιακή, σχολική, εφηβική κ.οκ.). Η κάθε περίοδος όταν σταθεροποιείται είναι ήρεμη, ομαλή και το άτομο κερδίζει δομικά στοιχεία για την προσωπικότητά του. Το πέρασμα από τη μια φάση στην άλλη συνοδεύεται από μια κρίση , ένα δίλλημα , μια απόφαση που χρειάζεται να πάρει από την οποία εξαρτάται και η παρακάτω πορεία. «Επιτυχημένες λύσεις» στην κάθε κρίση καθορίζουν και μια πιο ομαλή ανάπτυξη στη ζωή του ατόμου.
Για παράδειγμα μια τέτοια αναπτυξιακή κρίση είναι η μετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία όπου το ψυχοσυναισθηματικό ερώτημα (με όλα τα παρακλάδια του), το οποίο καλείται να απαντήσει είναι «να μεγαλώσω ή να παραμείνω μικρός;» Όσο διάστημα το ερώτημα παραμένει ανοιχτό υπάρχουν πολλές αντιδράσεις, πολλές σπασμωδικές κινήσεις μπρος- πίσω που δηλώνουν την κρίση στην οποία βρίσκεται το άτομο( αυτό που μπερδεύει τους γονείς: «μια φέρεται σα μωρό και μια σαν μεγάλος»). Μια επιτυχημένη λύση θα του επιτρέψει να προχωρήσει ομαλά στην επόμενη φάση ενώ μια αποτυχημένη θα τον καθηλώσει σε ένα «μη-προχώρημα». Η χρήση ουσιών στην εφηβεία συμβολίζει πολλές φορές μια αποτυχημένη λύση σε αυτή την κρίση η οποία βεβαίως ταυτόχρονα συνοδεύεται από μια οικογενειακή( κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική κ.ο.κ) κρίση.
Το ίδιο συμβαίνει και στην οικογένεια. Έχει κι εκείνη το δικό της κύκλο ζωής με τις ήρεμες και κρίσιμες φάσεις. Κι εκείνη καλείται να δώσει λύσεις στις κρίσεις της: αποτυχημένες ή επιτυχημένες. Όταν είναι επιτυχημένες η οικογένεια «παραμένει στη ζωή» και τα μέλη της αναπτύσσονται ομαλά ενώ στην αντίθετη περίπτωση των αποτυχημένων λύσεων, ή διαλύεται ή εμφανίζει ένα σύμπτωμα. Η χρήση ουσιών σε ένα νέο μέλος της οικογένειας είναι αποτέλεσμα μιας αποτυχημένης λύσης στην κρίση η οποία τη βάζει σε μια άλλη κρίση « να αλλάξω( τον τρόπο λειτουργίας) ή να παραμείνω έτσι;». ( Δεν είναι τυχαίο ότι καλύτερα αποτελέσματα στη θεραπεία των εξαρτημένων έχουμε όταν συνοδεύεται από αλλαγές στην οικογένεια.)
Με τον ίδιο τρόπο κάθε οργανισμός( μικροοργανισμός, μακροοργανισμός: άτομο, κοινωνία ,κράτος κ.τ.λ ) έχει μια πορεία η οποία συνοδεύεται απόομαλές φάσεις και κρίσιμες καμπές. Στις οποίες καλείται να απαντήσει. Επομένως για να κυριολεκτούμε η κρίση υπάρχει πάντα πολύ πιο πριν «ξεσπάσει».Αυτό το δυσάρεστο συναίσθημα που νιώθουμε όταν είμαστε σε κρίση ή όποιες άλλες αντιδράσεις είναι αποτέλεσμα της «αποτυχημένης λύσης» μας.
Αφού λοιπόν προσπαθήσαμε να «αποδαιμονοποιήσουμε» την κρίση αυτή καθαυτή βλέποντάς τη σαν μια φυσιολογική πτυχή της ζωής μας , η οποία όμως μας φέρνει αντιμέτωπους με αλλαγή των μέχρι τώρα γνώριμων ισορροπιών , ας δούμε πια είναι η ψυχολογική αντίδρασή μας σε αυτή.
Το κινέζικο ιδεόγραμμα για τη λέξη «κρίση» γουελ-τζι-(Wel ji) αποτελείται από δυο μέρη «κίνδυνος» και «ευκαιρία». «Κίνδυνος» , ο οποίος παρουσιάζεται σαν έναν άνδρα στην άκρη ενός γκρεμού και «Ευκαιρία» η υπενθύμιση μια μικρής αλλά σημαντικής ευκαιρίας.
Όταν δεν μπορούμε να ανταπεξέλθουμε ικανοποιητικά και η κρίση βιώνεται μόνο ως κίνδυνος τότε υπάρχει μια έντονη δυσφορία. Τα συναισθήματα είναι έντονα, βασανιστικά. Το άτομο κατακλύζεται από υπερβολικό άγχος , δεν μπορεί να σκεφτεί ψύχραιμα. Υπάρχει ένας τεράστιος φόβος για κάτι πολύ άσχημο που πρόκειται να συμβεί αλλά είναι άγνωστο. Χάνεται κάθε έλεγχος να διαχειριστεί την κατάσταση και συχνά υπάρχει απόγνωση, απελπισία «τίποτα δεν θα αλλάξει» ή «τίποτα δεν έχει νόημα πια». Το παρελθόν είναι εξιδανικευμένο («παλιά ήμασταν καλά»), το παρών είναι ανυπόφορο ενώ το μέλλον φαντάζει ανύπαρκτο ή απειλητικό. Επιπλέον η μοναξιά είναι έντονη καθώς «κανένας δεν μπορεί να κάνει τίποτα».
Πολύ συχνά οι αντιδράσεις στην κρίση είναι σωματικές : απώλεια όρεξης, ύπνου, ημικρανίες, στομαχόπονοι, ταχυκαρδίες κ.τ.λ.
Το πόσο έντονες είναι οι αντιδράσεις αυτές σε κάθε άτομο εξαρτάται από τα ψυχικά αποθέματα , τις «στρατηγικές» που ανέπτυξε και τα ψυχικά βιώματα από επιτυχημένες ή όχι λύσεις ανάλογων κρίσεων στο παρελθόν. Όταν υπάρχει μια ευαλωτότητα από πιο πρώιμες εμπειρίες τότε χωρίς την ύπαρξη ενός υποστηρικτικού πλαισίου υπάρχει ο φόβος της αποδιοργάνωσης και κατάρρευσης.
Για να αντιμετωπιστεί η κρίση ως ευκαιρία χρειάζεται αρχικά μια βαθιά κατανόηση της κρίσης. Μια αποκωδικοποίηση του πραγματικού νοήματός της ταυτόχρονα με την έκφραση συναισθημάτων που μας προκαλεί αυτή η αίσθηση ανισορροπίας .Με απλά λόγια «τι μας λέει αυτή η κρίση;», «σε ποιο σταυροδρόμι βρισκόμαστε;» Γνωρίζουμε ότι ο τρόπος με τον οποίο ορίζουμε ένα πρόβλημα υποδεικνύει τον τρόπο που θα λυθεί. Αν για παράδειγμα θεωρούμε την οικονομική κρίση απλώς ως ένα οικονομικό πρόβλημα χωρίς κοινωνικές, πολιτικές, ιδεολογικές κ.α προεκτάσεις θα το αντιμετωπίσουμε με ένα τεχνοκρατικό, λογιστικό τρόπο. Αν η ανισορροπία που προκαλείται σε μια οικογένεια με εξαρτημένο θεωρηθεί ότι οφείλεται στον εξαρτημένο τότε η λύση θα εστιαστεί στον ίδιο: « αν γίνει καλά ο Κ. θα είμαστε πάλι καλά όπως πρίν»
Τις περισσότερες φορές σε καταστάσεις κρίσης υπάρχει μια αίσθηση απώλειας νοήματος ζωής, « τίποτα δεν έχει αξία» ή «καμιά από τις σταθερές που υπήρχαν δεν έχουν νόημα τώρα πια». Για να «βγούμε» λοιπόν από το «κενό» που προκαλείται μέσα μας, εξαιτίας της κρίσης θα πρέπει το παλιό νόημα ζωής που δεν υφίσταται πια να αλλάξει , να αντικατασταθεί από ένα άλλο καινούργιο. Η κρίση λοιπόν ως ευκαιρία μας αναγκάζει να ψάξουμε για το νόημα της ζωής μας , της ύπαρξής μας. Να «ξαναδούμε» τις αξίες μας, τα όνειρά μας, τις ανάγκες μας.
Τέλος για να γίνουν πραγματικότητα τα λόγια του Νίτσε «Ό,τι δεν σε σκοτώνει σε κάνει πιο δυνατό», χρειάζεται να δημιουργηθούν, να αξιοποιηθούν τα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης , να στραφούμε στο Άλλο. Μια από τις απαντήσεις για την έξοδο από τα «σκοτεινά» και επικίνδυνα μονοπάτια στα οποία μας οδηγεί η κρίση προκειμένου να μην καταρεύσσουμε είναι η βοήθεια , η υποστήριξη , το δέσιμο, η σχέση των ανθρώπων τελικά! Αυτό είναι που δίνει νόημα, ζεστασιά , και «κράτημα» όταν γεγονότα, καταστάσεις της ίδιας της ζωής έρχονται κατά καιρούς να μας κατακλύσουν , να μας «γονατίσουν». Η σχέση με τον Άλλο, το «μαζί» είναι τελικά αυτή η συνθήκη που μας βγάζει από τη μοναξιά μας, την ανημπόρια μας και τα αδιέξοδά μας. Η ψυχική υγεία δεν κινδυνεύει αν λείψουν τα υλικά αγαθά αλλά αν λείψει η σχέση με τον Άλλο. Αυτή είναι τελικά μια από τις Ευκαιρίες που έχουμε σε αυτή την δύσκολη περίοδο που βιώνουμε αυτόν τον καιρό στη χώρα μας και μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε, να αντέξουμε, να δράσουμε .
Αυτό είναι ίσως και το μοναδικό και ουσιαστικό νόημα της Πρόληψης και κατ’ επέκταση των Κέντρων Πρόληψης. Στις σημερινές δύσκολες συνθήκες είναι σημαντικότερο παρά ποτέ δημιουργηθούν και να ενισχυθούν δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης( Ίσως αυτή θα έπρεπε να είναι και μια βασική προτεραιότητα σε επίπεδο κράτους και τοπικής αυτοδιοίκησης προκειμένου να υποστηριχθούν οι πολίτες σε περιόδους κρίσης. ) Να δώσουμε την ευκαιρία στους ανθρώπους να ανακουφιστούν από τα συναισθήματά τους, να επεξεργαστούν τις δυσκολίες τους, να αναπτύξουν δεξιότητες αντιμετώπισης προβλημάτων μέσα από το πρίσμα του «Εμείς» και όχι του εγωκεντρικού «Εγώ». Ο Καστοριάδης λέει ότι η κοινωνία είναι η μόνη μας δυνατότητα να αποκτήσει η ζωή μας αξία.
Αυτός είναι τελικά και ο προληπτικός ρόλος του γονέα, του εκπαιδευτικού, του προπονητή, του φίλου, του γείτονα και όλων όσων βρίσκονται γύρω μας Γιαυτό σε όλα τα προγράμματα μιλάμε για σχέσεις, επικοινωνία, συναισθήματα., αλληλοσεβασμό, αυτοεκτίμηση.. Τα Κέντρα Πρόληψης αποτελούν ένα υποστηρικτικό χώρο που δίνεται η δυνατότητα να ξανατεθούν ως προϋποθέσεις, ζητήματα ζωής που ενισχύουν ή αποδυναμώνουν την ψυχική μας υγεία . Ζητήματα που έχουν ξεχαστεί στο κυνήγι της επιτυχίας, του πλούτου, της προσωπικής ανάδειξης, της δύναμης, της εξουσίας. Τόσο απλός αλλά τόσο σύνθετος λοιπόν ο ρόλος των Κέντρων Πρόληψης και στις σημερινές συνθήκες, καίριος !
Ας αδράξουμε λοιπόν την ευκαιρία !

Για το Κέντρο Πρόληψης
Κολονίτσιου Θεοφανή