Μιχαήλ Χούλη, Θεολόγου

Η Εταιρεία ‘Σκοπιά’ των «Μαρτύρων του Ιεχωβά», όπως αυτοαποκαλούνται οι οπαδοί της πιο ακραίας ίσως πτέρυγας του…

Μιχαήλ Χούλη, Θεολόγου

Η Εταιρεία ‘Σκοπιά’ των «Μαρτύρων του Ιεχωβά», όπως αυτοαποκαλούνται οι οπαδοί της πιο ακραίας ίσως πτέρυγας του Προτεσταντισμού, παρερμηνεύει πλήρως την Αγία Γραφή και αρνείται την Παράδοση της Εκκλησίας. Η Αγία Γραφή όμως δεν ερμηνεύεται από μόνη της αλλά δια της ιεράς Παραδόσεως, που είναι πολύ ευρύτερη από την Γραφή. Η Εκκλησία εξάλλου και όχι η Αγία Γραφή είναι «στύλος και εδραίωμα της αληθείας», σύμφωνα με τον απόστολο Παύλο (Α’ Τιμ. 3,16). Για το Άγιο Πνεύμα λέγει ο Χριστός ότι «μετά την ανάληψή Του θα έρθει για να διδάξει και να εξηγήσει όλη την αλήθεια» (Ιω. 14,26). Αυτό είναι για μας τους Ορθοδόξους η Ιερά Παράδοση. Η ίδια η Αγία Γραφή ομολογεί την αξία της ιεράς Παραδόσεως, όταν μάλιστα ο απ. Παύλος συμβουλεύει τους χριστιανούς: «Να είστε σταθεροί και να μένετε πιστοί στις διδασκαλίες που σας παραδώσαμε, ΕΙΤΕ ΠΡΟΦΟΡΙΚΑ είτε με επιστολή μας» ( Β’ Θεσσ. 2,15).

Αυτοονομάζονται τελευταία ‘Χριστιανοί Μάρτυρες του Ιεχωβά’, ενώ δεν πιστεύουν ότι ο Χριστός είναι Θεός. Ο απ. Θωμάς αντίθετα, μετά την Ανάσταση του Χριστού, αποκαλύπτει την πίστη τη δική του και των υπολοίπων μαθητών του Θεανθρώπου, αποκαλώντας Τον «Ο ΚΥΡΙΟΣ ΜΟΥ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΣ ΜΟΥ» (Ιω. 20,28). Ο απ. Παύλος διδάσκει: «Ξέρετε καλά ότι θα πάρετε από τον Κύριο ως ανταμοιβή σας την κληρονομία της βασιλείας του. Γιατί στην πραγματικότητα Ο ΚΥΡΙΟΣ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟΝ ΥΠΗΡΕΤΕΙΤΕ ΕΙΝΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ» (Κολ. 3,23-24). Οι Ιουδαίοι προσπαθούσαν να βρουν αφορμή για να σκοτώσουν τον Ιησού, γιατί όχι μόνο καταργούσε την αργία του Σαββάτου, αλλά και «τον Θεό τον ονόμαζε πατέρα του, ΕΞΙΣΩΝΟΝΤΑΣ τον εαυτό του με το Θεό» (Ιω. 5,18). Αφού η Κ.Δ. είναι η ολοκλήρωση της αποκαλυπτόμενης αλήθειας, και αν οι Χιλιαστές έκαναν τον κόπο να την διαβάσουν χωρίς παρωπίδες, θα έβλεπαν ότι το όνομα του Θεού όπως αποκαλύπτεται πλέον διάπλατα στους ανθρώπους είναι «ΠΑΤΗΡ, ΥΙΟΣ ΚΑΙ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ» (Ματθ. 28,19), όχι «Ιεχωβά», ενώ ο Χριστός προτρέπει τους μαθητές του να γίνουν έκτοτε δικοί Του μάρτυρες στα πέρατα της οικουμένης: «Θα είστε ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΜΟΥ στην Ιερουσαλήμ και σε ολόκληρη την Ιουδαία και Σαμάρεια και μέχρι των περάτων της γης» (Πράξεις 1,8).

Οι «Σπουδαστές των Γραφών» δεν πιστεύουν, δεν δέχονται ότι ο Θεός είναι Αγία Τριάδα. Εκτός όμως από τον Θεό Πατέρα, Κύριος στην Κ.Δ. αποκαλείται και ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα. Για τον Υιό του Θεού, τον Ιησού Χριστό, εκτός από όσα προείπαμε, διαβάζουμε: «Έστειλε το λόγο του στους Ισραηλίτες με το χαρμόσυνο άγγελμα ειρήνης δια του Ιησού Χριστού. ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΟΛΩΝ» (Πράξ, 10,36). Για το Άγιο Πνεύμα ο Παύλος λέγει τα εξής: «Ο ΚΥΡΙΟΣ να κατευθύνει τις καρδιές σας στην αγάπη του Θεού και στην υπομονή του Χριστού» (Β” Θεσ. 3,5). Κύριος προσφωνείται ως γνωστόν ο Θεός, τόσο στην Παλαιά Διαθήκη όσο και την Καινή Διαθήκη, που σημαίνει ότι τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα, είναι ένας Θεός. Το Άγιο Πνεύμα θεωρούν δυστυχώς απλή ενέργεια και δύναμη του Θεού. Ο απ. Πέτρος όμως αποκρίθηκε στον Ανανία: «γιατί κυρίευσε την καρδιά σου ο Σατανάς, ώστε να πεις ψέματα στο Άγιο Πνεύμα; ….. Δεν είπες ψέματα σε ανθρώπους, ΑΛΛΑ ΣΤΟ ΘΕΟ». (Πραξ. 5, 3-4). Ο Χριστός διδάσκει και κηρύσσει την ισοτιμία και ισοθεΐα του Αγίου Πνεύματος, όταν δίνει εντολή στους αποστόλους «Πηγαίνετε λοιπόν και κάνετε μαθητές μου όλα τα έθνη, βαφτίζοντάς τους ΣΤΟ ΟΝΟΜΑ (όχι στα ονόματα, δηλώνει έτσι ένα Θεό) του Πατρός και του Υιού ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ» (Ματθ. 28,19).

Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά (στο εξής: Μ.τ.Ι.) δεν πιστεύουν στον Σταυρό του Χριστού, αλλά διδάσκουν το κάρφωμά του πάνω σε πάσσαλο. Ο απ. Παύλος αντίθετα αναφωνεί: «Εμείς όμως κηρύττουμε το σωτήρα Χριστό, και μάλιστα ΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟ, ένα κήρυγμα προσβλητικό για τους Ιουδαίους και ανόητο για τους εθνικούς» (Α” Κορ. 1,23). Αναφορικά με την αστήρικτη άποψη των Χιλιαστών πως ο Χριστός δεν αναστήθηκε με το δικό Του σώμα, ο ίδιος ο Θεάνθρωπος καθησυχάζει τους μαθητές Του ως εξής: «Γιατί είστε ταραγμένοι και γιατί ανεβαίνουν σκέψεις στις καρδιές σας; Δείτε τα χέρια μου και τα πόδια μου. ΕΙΜΑΙ ΕΓΩ Ο ΙΔΙΟΣ. Ψηλαφίστε με και δείτε: ένα φάντασμα δεν έχει σάρκα και οστά, όπως βλέπετε να έχω εγώ. Και όταν είπε αυτό, τους έδειξε τα χέρια Του και τα πόδια Του» (βλ. Λουκ. 24, 38-43).

Οι Μ.τ.Ι. αρνούνται και την ύπαρξη αθανάτου ψυχής. Μετά θάνατον, λένε, δεν υπάρχει τίποτα. Η Αγία Γραφή, όμως, είναι κατηγορηματικά αντίθετη σε μια τέτοια άποψη: Ο Χριστός, απευθυνόμενος στο δεξιό ληστή, του υπόσχεται: «Σήμερα θα είσαι μαζί μου στον παράδεισο» (Λουκ. 23,43). Τι άλλο μπορεί να σημαίνει αυτό παρά το ότι η ψυχή του μετανοήσαντος ληστή θα μετέβαινε αμέσως μετά το θάνατό του στον Παράδεισο; Ο Κύριος, προσευχόμενος εξάλλου επί του Σταυρού προς τον Πατέρα Του, λίγο πριν πεθάνει, κράζει: «Πατέρα μου, στα χέρια σου παραδίδω ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΜΟΥ» (Λουκ. 23,46). Και ο πρωτομάρτυρας Στέφανος, πεθαίνοντας από λιθοβολισμό, προσεύχεται λέγοντας: «ΚΥΡΙΕ ΙΗΣΟΥ, ΔΕΞΑΙ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΜΟΥ» (Πραξ. 7,59). Αρνούνται και την καθολική ανάσταση των νεκρών. Αντίθετα η Γραφή λέγει: «θα αναστηθούν ΟΛΟΙ οι νεκροί, δίκαιοι και άδικοι» (Πράξ. 24,15). Και πάλι λέγει το Ευαγγέλιο πως «έρχεται ώρα κατά την οποία ΟΛΟΙ όσοι έχουν πεθάνει θα ακούσουν τη φωνή του» (Ιω. 5,28). Στον Ησαΐα 26,19 διαβάζουμε: «Μα οι νεκροί σου Κύριε, θα ξαναζήσουν, τα νεκρά σώματα του λαού μου θ’ αναστηθούν». Και στο Δανιήλ 12,2: «Θ’ αναστηθούν, άλλοι για να ζήσουν αιώνια κι άλλοι για ν’ αντιμετωπίσουν αιώνια ντροπή και περιφρόνηση».

Για τον μελλοντικό Παράδεισο των δικαίων και για την Κόλαση, που αρνούνται οι Μ.τ.Ι., ο απ. Παύλος αποκαλύπτει, μιλώντας για τον εαυτόν του: «Γνωρίζω άνθρωπο χριστιανό, ο οποίος προ δεκατεσσάρων ετών …… ΑΡΠΑΧΘΗΚΕ στον Παράδεισο και άκουσε ανέκφραστα λόγια» (Β” Κορ. 12,1- 4). Και στη Β” προς Κορινθίους επιστολή του ομολογεί: «Ξέρουμε πως αν η επίγεια σκηνή που κατοικούμε, δηλαδή το σώμα μας, διαλυθεί, έχουμε ΣΤΟΥΣ ΟΥΡΑΝΟΥΣ κατοικία αιώνια, οικοδομημένη από το Θεό κι όχι από ανθρώπινα χέρια» (5,1). Βασική εξάλλου διδασκαλία της Γραφής είναι και η ΑΙΩΝΙΟΣ ΚΟΛΑΣΗ των αδίκων, στερουμένων αγάπης και αμετανόητων ανθρώπων. Ο Χριστός αναφέρει: «Αυτοί λοιπόν θα πάνε στην ΑΙΩΝΙΑ ΤΙΜΩΡΙΑ, ενώ οι δίκαιοι στην ΑΙΩΝΙΑ ΖΩΗ» (Ματθ. 25,46). Και «ελάτε οι ευλογημένοι από τον Πατέρα μου, κληρονομήστε τη βασιλεία που σας έχει ετοιμασθεί απ” την αρχή του κόσμου», αλλά και «Φύγετε από μπροστά μου καταραμένοι. Πηγαίνετε στην ΑΙΩΝΙΑ ΦΩΤΙΑ, που έχει ετοιμασθεί για το διάβολο και τους δικούς του» (Ματθ. 25, 34-42).

Οι Μ.τ.Ι. αρνούνται και το μυστήριο της Ιεροσύνης. Παραβλέπουν τα λόγια του απ. Παύλου: «Προσέχετε, λοιπόν, τον εαυτόν σας και όλο το ποίμνιο, στο οποίο το Πνεύμα το Άγιο ΣΑΣ ΕΘΕΣΕ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥΣ για να ποιμαίνετε ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ του Κυρίου και Θεού, την οποία έκανε δική Του προσφέροντας το αίμα Του» (Πράξ. 20,28). Και ακόμη, στις Πραξ. 14,23, οι απόστολοι Βαρνάβας και Παύλος «ΧΕΙΡΟΤΟΝΗΣΑΝ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥΣ σε κάθε ΕΚΚΛΗΣΙΑ, και με προσευχή και νηστεία τούς αφιέρωσαν στον Κύριο». Και πάλι (Πράξ. 20,17) ο Παύλος, θέλοντας να τους μιλήσει, «ευρισκόμενος στη Μίλητο, έστειλε στην Έφεσο και κάλεσε ΤΟΥΣ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ».
Οι Μ.τ.Ι. αρνούνται (εκτός από τα υπόλοιπα μυστήρια) και το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, δηλαδή το θεωρούν απλή και συμβολική ΑΝΑΜΝΗΣΗ και μόνο, του Σώματος και του Αίματος του Ιησού Χριστού. Δεν παραδέχονται την μεταβολή του ψωμιού και του κρασιού σε σώμα και αίμα Χριστού. Ο θείος Παύλος όμως, αντίθετα, διδάσκει: «Το ποτήρι της ευλογίας, το οποίο ευλογούμε, δεν είναι κοινωνία του αίματος του Χριστού; Ο άρτος, τον οποίον κόπτουμε, δεν είναι κοινωνία του σώματος του Χριστού;» (Α” Κορ. 10,16). Και προσθέτει παρακάτω: «Όποιος τρώγει τον άρτο τούτο ή πίνει από το ποτήρι του Κυρίου χωρίς να είναι άξιος, θα είναι ένοχος έναντι του σώματος και του αίματος του Κυρίου …… επειδή ΔΕΝ ΔΙΑΚΡΙΝΕΙ το σώμα του Κυρίου» (Α” Κορ. 11, 27-29). Στο κατά Ιωάννη ευαγγέλιο, ο Ιησούς είπε στους Ιουδαίους που είχαν αναστατωθεί από τη διδασκαλία Του: «εάν δεν φάγετε τη σάρκα του Υιού του ανθρώπου και δεν πιείτε το αίμα Του, δεν έχετε ζωή μέσα σας. Εκείνος που τρώγει τη σάρκα μου και πίνει το αίμα μου έχει ζωή αιώνια και εγώ θα τον αναστήσω την εσχάτη ημέρα. Διότι η σάρκα μου είναι αληθινή τροφή και το αίμα μου αληθινό ποτό. Εκείνος που τρώγει τη σάρκα μου και πίνει το αίμα μου μένει μέσα μου και εγώ μέσα του…» (Ιω. 6,53-58).

Αρνούνται ακόμη τις ΜΕΣΙΤΕΙΕΣ και τα θαύματα των αγίων. Ο Κύριος αντίθετα απάντησε στον Αβραάμ: «Αν βρω στην πόλη των Σοδόμων πενήντα δικαίους, θα συγχωρήσω ΓΙΑ ΧΑΡΗ ΤΟΥΣ ολόκληρη την περιοχή» (Γεν. 18,23-26). Με τη μεσιτεία του Αβραάμ και για χάρη των 50 δικαίων ο Θεός ήταν πρόθυμος να αναστείλει την καταστροφή των Σοδόμων. Σε άλλη περίπτωση, «Ο Μωυσής προσπάθησε να καταπραΰνει τον Κύριο, τον Θεό Του, και είπε: “Γιατί Κύριε να ξεσπάσει ο θυμός σου πάνω στο λαό σου, που τον έβγαλες από την Αίγυπτο με τη μεγάλη σου δύναμη; …. Ας σταματήσει ο φλογερός θυμός σου. Άλλαξε γνώμη για το κακό που θέλεις να κάνεις στο λαό σου” ….. Έτσι ο Κύριος ΑΛΛΑΞΕ ΓΝΩΜΗ για το κακό που είπε ότι θα έκανε στο λαό Του» (Εξ. 32,11-14). Στην Καινή Διαθήκη, ο απ. Παύλος ζητεί τις προσευχές των πιστών υπέρ αυτού, αλλά και συνιστά στους χριστιανούς να εύχονται και “περί πάντων των αγίων” (Ρωμ. 1,9 – 15,30), διότι “πολύ ισχύει δέησις δικαίου ενεργουμένη” (Ιακ. 5,16).

Οι άγιοι με τη δύναμη του Θεού ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥΝ: «Ακόμη και τους ασθενείς έφερναν στις πλατείες και τους έβαζαν σε κρεβάτια και φορεία ώστε, όταν περνούσε ο Πέτρος, να πέσει έστω και η σκιά του σε κάποιον απ’ αυτούς …. και όλοι θεραπεύονταν» (Πράξ. 5,12-16/ Πράξ. 19,11-12). Αλλά και μετά θάνατον οι άγιοι περισσότερο θαυματουργούν, αφού βρίσκονται πολύ κοντύτερα στην πηγή πάσης δυνάμεως και αγαθοεργίας, τουτέστι τον Τριαδικό Θεό. Είναι δυνατόν θρησκευόμενος άνθρωπος να μην τιμά τους αγίους, τους επιστήθιους φίλους του Ιησού Χριστού, του Θεού και Σωτήρα μας; Εξάλλου στην Π.Δ. αναφέρεται: «Πολύ τιμώ τους φίλους σου, Θεέ μου. Η δύναμή τους υπήρξε ιδιαίτερα ισχυρή» (Ψλμ. 138,17)

Αρνούνται και την τιμητική προσκύνηση των ΕΙΚΟΝΩΝ και θεωρούν τους Ορθοδόξους ειδωλολάτρες. Οι Ορθόδοξοι όμως χριστιανοί, τιμώντας τις εικόνες του Χριστού ή των αγίων δεν τιμάμε και δεν μένουμε προσκολλημένοι στο ξύλο που τους απεικονίζει, στα υλικά της αγιογραφίας, στο χαρτί ή την μπογιά, αλλά αναγόμαστε μέσω της μορφής τους στον επουράνιο κόσμο του Θεού, των αγγέλων και των αγίων. Και τον Θεό μεν λατρεύουμε ως Κύριο και σωτήρα μας, στην Υπεραγία δε Θεοτόκο, τους αγίους ή τους αγγέλους αποδίδουμε τιμητική προσκύνηση και μόνο, ως φίλους του Χριστού και ως μετέχοντες στη δόξα της Αγίας Τριάδος. «Τιμώντας την εικόνα, τιμάμε το πρόσωπο που εικονίζει», διδάσκει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, συνοψίζοντας την Ορθόδοξη παράδοση επί των εικόνων.

Αρνούνται και τη ΜΕΤΑΓΓΙΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ οι Μ.τ.Ι. και παρουσιάζουν χωρία που σημαίνουν μόνο την απαγόρευση πόσης του αίματος, όχι της μετάγγισής του, που δεν υπήρχε άλλωστε στα αρχαία χρόνια. Π.χ. «κρέας μαζί με το αίμα, το οποίο είναι η έδρα της ζωής του ζώου, ΔΕΝ ΘΑ ΦΑΓΕΤΕ», λέγει ο Θεός (Γεν. 9,4). Γιατί όμως απαγόρευσε ο Θεός να τρώμε κρέας με αίμα; Κυρίως για να προστατέψει ο Θεός το λαό Του από τις τελετές των ειδωλολατρών, που πίνοντας αίμα νόμιζαν ότι αποκτούσαν τη δύναμη του ζώου ή υπεράνθρωπες δυνάμεις, όπως οι σημερινοί σατανιστές. Ο Κύριος δεν απαγορεύει όμως μόνο την πόση του αίματος, αλλά και τη βρώση λίπους (στέαρ) και μάλιστα το ίδιο αυστηρά, όπως ισχύει και με το αίμα. Γιατί γι’ αυτό δεν κάνουν μνεία οι χιλιαστές και μιλούν μόνο για το αίμα; «Δεν θα τρώτε ΟΥΤΕ ΤΟ ΛΙΠΟΣ ούτε το αίμα», αναφέρει το Λευιτ. 3,17. Και πάλι λέγει: «Ποτέ να μη φάτε ΛΙΠΟΣ βοδιού, ή προβάτου ή κατσικιού» (Λευιτ. 7,23).

Τέλος, η Σκοπιά δεν είναι παρά μια ιδιωτική Επιχείρηση, που αποτελείται από μικρομέτοχους και μεγαλομέτοχους, με ετήσιο τζίρο που ανέρχεται σε τεράστια ποσά, και που παρουσιάζεται ως εκπρόσωπος του Θεού επί της γης. Αλήθεια, ποιος διόρισε μια οικονομική επιχείρηση, που παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά σαν μετοχική εταιρεία το 1884, σ” αυτή τη θέση του αλάνθαστου υποτίθεται ερμηνευτή των Ευαγγελίων; Αντίθετα, υπήρχε από τα χρόνια του Χριστού και των αποστόλων η μια, αγία, καθολική και αποστολική του Χριστού Ορθόδοξη Εκκλησία, και όχι φυσικά η χιλιαστική οργάνωση, που κατασκευάστηκε μόλις στο τέλος του 19ου αιώνα. Στις Πράξεις των Αποστόλων διαβάζουμε: «Προσέχετε, λοιπόν, τον εαυτό σας και όλο το ποίμνιο, στο οποίο το Πνεύμα το Άγιο σάς έθεσε επισκόπους για να ποιμαίνετε την ΕΚΚΛΗΣΙΑ του Κυρίου και Θεού, την οποία έκανε δική του με το αίμα του» (20,28/ Βλ. και Πράξεις των Αποστόλων 9,31).

ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
• «Αντιθρησκευτικά και Αντιχριστιανικά κηρύγματα του Χιλιασμού και αναίρεσις αυτών», Α. Β. Αντωνόπουλου, εκδ. Ορθοδόξου Τύπου, Αθ. 1979
• «Το ξεσκέπασμα των Μαρτύρων του Ιεχωβά», ιερ. Ελευθερίου Ε. Χατζή, εκδ. Νεκτ. Παναγόπουλος, Αθ. 1990
• «Αντιχιλιαστικόν Εγχειρίδιον», Νικ. Ι. Σωτηρόπουλου, εκδ. «Ο Σταυρός», Αθ. 1989
• «Ο Χιλιασμός», Παν. Ν. Τρεμπέλα, Αδ. θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθ. 1988
• «Απειλή για την Ορθοδοξία μας», Γεωργίου Γ. Ψαλτάκη, εκδ. «Ο Σωτήρ», Αθ. 1997
• «Διάλογος Ορθοδόξου και Χιλιαστού», Π. Παναγιωτίδη, εκδ. Ο.Χ.Α. «Απολύτρωσις», Θεσ. 1991
• «Διαψεύδονται οι Προφητείες των Μαρτύρων του Ιεχωβά», Εμμ. Ι. Αντωνιάδη, Θεσ. 1984
• «Αι πλάναι των Μαρτύρων του Ιεχωβά», Παν. Χ. Δημητρόπουλου, Θεσ. 1963
• «Σύγχρονες αιρέσεις και παραθρησκευτικές λατρείες στην Ελλάδα», Μ. Χούλη, εκδ. Ι. Μητρόπολη Σύρου, Σύρος 2002
• «Η Λατρεία της Σκοπιάς Α’,Β’,Γ’, π. Αντ. Αλεβιζόπουλου, 1993 – 1995
• «Οι Αιρετικοί Προτεστάντες», Μητρ. Παντελεήμονος Καρανικόλα, εκδ. «Αστήρ», Αθ. 1976, Β’ έκδοση
• «Οι εγκαταστάσεις των Χιλιαστών στην Βοιωτία ή Πως ξεπουλιέται η Ελλάδα», Μητρ. Θηβών & Λεβαδείας Ιερωνύμου, Αθ. 1992
• «Οι Ψευδομάρτυρες του Ιεχωβά», Π. Παναγιωτίδου, Β’ έκδοση, εκδ. Ο.Χ.Α. «Απολύτρωσις», Θεσ. 1973

pentapostagma