ΤΕΧΝΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ
Με… σπουδαστήριο το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής στη Σαμαρίνα Γρεβενών σπουδαίοι αγιογράφοι δημιούργησαν μια ιδιαίτερη σχολή με έργα που εξαπλώθηκαν έως τη νότια Αλβανία, τη Θεσσαλία και την Πελοπόννησο.
Χαρακτηριστικό της τεχνοτροπίας αυτών των σχετικά άγνωστων αγιογράφων είναι τα ευτραφή πρόσωπα, τα κόκκινα μάγουλα, αλλά και οι… φουστανέλες σε ντόπιους αγίους, όπως στον οσιομάρτυρα Γεώργιο.
Το θέμα των «αγιογράφων της Σαμαρίνας» αναπτύχθηκε στο 14ο Συμπόσιο Ιστορίας, Λαογραφίας, Παραδοσιακής Μουσικής και Χορών που διοργάνωσε στα Γρεβενά η Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων, σε συνεργασία με το ΑΠΘ.
Το θέμα παρουσίασε ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης, κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Μιλτιάδης Παπανικολάου, ο οποίος τόνισε στο «Εθνος» ότι «οι συγκεκριμένοι αγιογράφοι ήταν ένα φαινόμενο μαζικό που δείχνει ότι η ενασχόληση με την αγιογραφία ήταν βιοποριστικό επάγγελμα». «Οι αγιογράφοι της Σαμαρίνας ταξιδεύουν σε πολλά μέρη της Μακεδονίας και της ενδοχώρας της, όπως προδίδουν τα ίχνη που άφησαν στο πέρασμά τους», επισημαίνει ο κ. Παπανικολάου.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, η πολύ καλή ποιότητα των εικόνων, ακόμα και σε εκείνες που αναγνωρίζει κανείς καλλιτεχνική ατεχνία, φανερώνει ότι υπήρχε παιδεία, ότι δηλαδή την τέχνη της αγιογραφίας την σπούδαζαν και τη μάθαιναν κοντά σε δασκάλους οι οποίοι ήξεραν όχι μόνο την τεχνική της ζωγραφικής, αλλά και ήταν κάτοχοι της γνώσης που αφορούσε την τυπολογία, την ερμηνευτική και τη σημασία των συμβόλων, καθώς και τους εικονογραφικούς τύπους της ορθόδοξης λατρείας.
Το διδασκαλείο
Ως… διδασκαλείο χρησιμοποιήθηκε αρχικά το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής στη Σαμαρίνα, που χρονολογείται στα 1713 και όπως αναφέρει η κτητορική επιγραφή ιδρύθηκε από τους μοναχούς Διονύσιο και Νικηφόρο, ο οποίος ήρθε από το Αγιον Ορος. Μάλιστα, αυτός ήταν ο πρώτος… δάσκαλος ζωγραφικής και αγιογραφίας, όπως άλλωστε και άλλοι μοναχοί, ενώ αργότερα προστέθηκαν και κοσμικοί που δίδασκαν τα μυστικά της αγιογραφίας.
«Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι οι ζωγράφοι της Σαμαρίνας παρακολουθούν τις εξελίξεις που σημειώνονται σε διάφορα καλλιτεχνικά κέντρα της ορθόδοξης λατρείας, όπως ήταν κυρίως το Αγιον Ορος, που αποτελούσε χώρο μάθησης και έμπνευσης για όλη την περιφέρεια. Είναι ακόμη γνώστες των ανανεωτικών τάσεων της ζωγραφικής στον 18ο αιώνα και εξής, τάσεις που προέρχονταν από τη Δύση, αλλά και από το γεγονός ότι ο Ελληνισμός αρχίζει να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα που φέρνουν ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και οι Ελληνες οπαδοί του», αναφέρει ο κ. Παπανικολάου.
Οι αγιογράφοι της Σαμαρίνας έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στην τεχνοτροπία τους. Παρουσιάζουν τα πρόσωπα ευτραφή με μάγουλα κόκκινα και στρογγυλά χαρακτηριστικά, ρούχα χρωματικά, κατά προτίμηση γαλάζια, αλλά και κόκκινα.
Στα ενδύματα προτιμούν μάλιστα τα εγχώρια της Πίνδου με πτυχώσεις κλαδωτές και φιγούρες στα μπράτσα, ενώ δεν λείπουν και οι… φουστανέλες σε ντόπιους οσιομάρτυρες, με σκοπό να διαφοροποιούνται από τους άλλους αγίους.
Το πρωτοποριακό αυτό φαινόμενο μαζικής παραγωγής εικόνων ξεκινά στο τέλος του 18ου αιώνα, διαρκεί όλο τον 19ο αιώνα και φτάνει έως τις αρχές του 20ού αιώνα.
Τα πρώτα χρόνια οι αγιογράφοι υπογράφουν μόνο με το μικρό τους όνομα, λ.χ. Συμεών, Ιωάννης, ενώ αργότερα δίνουν περισσότερα στοιχεία ταυτότητας και δεν λείπουν οικογένειες με πατέρα και γιο που αγιογραφούν μεγάλες εκκλησίες και μοναστήρια σε όλη τη δυτική Μακεδονία.
ΤΑ ΕΡΓΑ
Καλλιτέχνες που ξεχώρισαν
Από το πλήθος των εικόνων που έχουν αφήσει πίσω τους οι αγιογράφοι της Σαμαρίνας διακρίνονται καλλιτέχνες με πηγαίο ταλέντο, πολύ σπουδαίοι και εξαιρετικοί τεχνίτες, με ανανεωτικό πνεύμα, ιδιαίτερα ευρηματικοί και εκφραστικοί. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Ζήσης Ιωαννή Ντόβας, ο οποίος έζησε το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και εικόνες του υπάρχουν σε πολλές εκκλησίες της Πίνδου και αλλού.
Ανανεωτικό πνεύμα
Ο καλλιτέχνης αυτός εκπροσωπεί ένα ανανεωτικό πνεύμα στη ζωγραφική αποδεχόμενος με διακριτικότητα τα ευρωπαϊκά πρότυπα.
Στο έργο του η σχέση των μορφών με τον χώρο είναι απόλυτα συμμετρική με τάσεις προοπτικής ανάπτυξης, ενώ μορφολογικά κινείται σε αναγεννησιακά υποδείγματα, όπου τα πρόσωπα είναι απλά, πνευματικά πρότυπα με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Εργα του Ζήση Ντόβα υπάρχουν σε όλη τη δυτική Μακεδονία, αλλά ακόμη και στην ΠΓΔΜ, στη Θεσσαλία και στην Πελοπόννησο, ενδεικτικό του ταλέντου και της προσφοράς του στην αγιογραφία.
Αλλοι σπουδαίοι αγιογράφοι ήταν ο Μιχάλης Αναγνώστου, ο Ζήσης Τριανταφύλλου, οι Δημήτρης (πατέρας) και Γεώργιος (γιος) Πιτένης, οι οποίοι αγιογράφησαν ναούς μέχρι τη Βουλγαρία, οι Χρήστος (πατέρας) και Αντώνης (γιος) Παπαϊωάννου, οι οικογένειες Χριστοδούλου και Οικονόμου.
